Мирзоева Лейла Экрем
Конфликт и трансформация личности и общества в русской и зарубежной литературе

Lib.ru/Современная: [Регистрация] [Найти] [Рейтинги] [Обсуждения] [Новинки] [Помощь]
  • Комментарии: 1, последний от 06/04/2023.
  • © Copyright Мирзоева Лейла Экрем (leyla_mirzoyeva@mail.ru)
  • Размещен: 18/04/2020, изменен: 18/04/2020. 238k. Статистика.
  • Диссертация: Проза
  • Скачать FB2
    •  Ваша оценка:
  • Аннотация:
    Проблема трансформации личности и об"щест"ва на протяжении многих этапов исторического развития является актуальной и до конца не изученной. Чем больше челове"чество движется в своем развитии по пути цивилизации, тем сильнее проявляется интерес к закономерностям взаимодействия личности и общества, глобальным и локальным причинам их прогрес"сивных модификаций. В этом контексте приобретает особую актуальность, важность сущность этимологии национальных архетипов у разных народов и их генезис в историческом разрезе. АВТОРСКИЕ ПРАВА ЗАЩИЩЕНЫ
    •   МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ
      АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
      
      БАКИНСКИЙ СЛАВЯНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
      
      
      
      На правах рукописи
      
      
      
      ЛЕЙЛА ЭКРЕМ гызы МИРЗОЕВА
      
      
      КОНФЛИКТ И ТРАНСФОРМАЦИЯ ЛИЧНОСТИ
      И ОБЩЕСТВА В РУССКОЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ
      ЛИТЕРАТУРЕ
      
      
      5718.01 -Мировая литература (русская литература)
      5715.01 -Теория литературы, литературный анализ
       и критика
      
      
      
      А В Т О Р Е Ф Е Р А Т
      
      диссертации на соискание ученой степени
      доктора филологических наук
      
      
      
      
      
      
      Баку - 2014
      Работа выполнена на кафедре классической русской литературы филологического факультета Бакинского славянского университета.
      
      Официальные оппоненты: доктор филологических наук,
      профессор кафедры теории и истории мировой литературы Киевского
      национального лингвистического
      университета
      Татьяна Севериновна Мейзерская
      
      доктор филологических наук,
      профессор кафедры теории литературы
      Бакинского славянского университета
      Рагиля Гусейн гызы Кулиева
      
      доктор филологических наук,
      профессор Института литературы
      им. Низами НАНА
      Наиля Бейбала гызы Мурадалиева
      
      Ведущая организация:
      Кафедра истории русской литературы Бакинского государственного
      университета
      
      Защита состоится "_______" 2014 года в "____" часов на заседании Диссертационного Совета Д. 02.071 по защите диссертаций на соискание ученой степени доктора филологических наук при Бакинском славянском университете.
      
      Адрес: AZ 1014. г. Баку, улица С.Рустама, 25.
      
      С диссертацией можно ознакомиться в библиотеке Бакинского славянского университета.
      
      Автореферат разослан "___" _____________________2014 г.
      
      Ученый секретарь
      Диссертационного совета Д. 02,071
      доктор философии по филологическим наукам,
      доцент Н. Р. Мугимова
      ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАБОТЫ
      
      Актуальность темы. Проблема трансформации личности и обќщестќва на протяжении многих этапов исторического развития является актуальной и до конца не изученной. Чем больше человеќчество движется в своем развитии по пути цивилизации, тем сильнее проявляется интерес к закономерностям взаимодействия личности и общества, глобальным и локальным причинам их прогресќсивных модификаций. В этом контексте приобретает особую актуальность, важность сущность этимологии национальных архетиќпов у разных народов и их генезис в историческом разрезе.
      Исследование взаимоотношений личности и общества в представленной диссертации проводится на материале устных и письменных литературных памятников, эпоса, сказаний и летописей Средних веков, художественной литературы, а также классических работ по психологии и истории. То есть процесс трансформации личности и общества на протяжении истории, взаимоотношения личности и общества рассматривается не только в идейно-художественном, но и в социальном и психологическом аспектах.
      Очень важным в исследовании проблемы трансформации личности и общества, особенностей социальных конфликтов и их движущих сил, смены социально-религиозных систем или формаций (иногда и того, и другого одновременно) является изучение особенностей социального мировоззрения социума каждой представленной эпохи, раскрытие его психологической и социальной индивидуальности.
      Исследование проблемы конфликта и трансформации личности и общества (в определенных временных рамках) предполагает многоќаспектный анализ особенностей модификаций человеческой психологии, сознания, мировоззрения на протяжении исторического развития. При этом очень важно исследовать специфические черты мировосприятия социума каждой эпохи, в частности, религиозного мироощущения, эсхатологических представлений, культурных ценностей, которые, рано или поздно, претерпевают решающую трансформацию, тем самым, инициируя наступление новой формации или религиозной системы. Механизмы инициирования этого социально-прогрессивного процесса также являются объектом данного исследования.
      Для подробного исследования проблемы конфликта и трансфорќмации личности и общества в литературе необходимо исследовать основополагающие принципы социальной психологии, раскрыть взаимосвязь между обусловленными социальными конфликтами, прогрессивными модификациями общества, социальным миропорядком, особенностями эпохи и психологией социума, между психологией индивида и массы в целом. При этом очень важно разобраться в природе и этимологии происхождения инсургентных движений - социальных явлений, способствующих общественно-исторической трансформации.
      Актуальность исследования проблемы конфликта и трансформации личности и общества заключается также в том, что утверждается понятие конвергенции для объяснения феномена идентичных явлений, обнаруживающихся при сопоставлении особенностей религиозного, психологического, духовного, культурного и творческого развития народов Европы и России. Когда речь идет о семантически схожих сюжетных элементах в фольклоре и эпосе территориально отдаленных друг от друга народов, то в большинстве случаев в диссертации это явление объясняется феноменом конвергенции, а не теорией А.Веселовского "бродячих сюжетов". Изучение проблемы конфликта и трансформации личности и общества социумов Европы и России и их отражение в литературе дает возможность утверждать версию феномена конвергенции, обусловленной единым общечеќлоќвеческим архетипом - "самостью" (К.Г. Юнг), как глобальную причину идентичности особенностей исторического развития разных народов.
      Исследование проблемы конвергенции определяет своеобразие структурного построения представленной докторской диссертации. Чтобы наглядно доказать феномен конвергенции в особенностях трансформации мировоззрения разных, территориально отдаленных друг от друга народов Запада, Ближнего Востока, России в диссертации проводится параллельный анализ текстов западной, русской, восточной литератур. Так, сопоставляются древнегреческие мифы, скандинавские мифы, былины и сказания Древней Руси, мидийские сказания и т.д. Это подтверждает обоснованность теории феномена конвергенции в объяснении идентичности определенных сюжетных элементов у разных, территориально далеких друг от друќга народов.
      Актуальность диссертации обусловлена тем, что проблема конфликта и трансформации личности и общества исследуется на материале устных и письменных источников и художественной литературы европейских народов, а так же России. Изучение проблемы конфликта и трансформации личности и общества русского социума осуществляется уже на основе полученных результатов анализа этой же проблемы на материале мифологии и литературы народов Европы (и вкратце, когда дело касается важных, переломных моментов истории Ближнего Востока - народов этого региона). Это облегчает представление известного параллелизма, идентичности мировоззренческого развития разных народов мира (Россия, Европа, Ближний Восток), то есть конвергенции, обусловленной единым общечеловеческим архетипом.
      Мы также вкратце говорим об основных вехах социально-мировоззренческой трансформации восточных народов тогда, когда определенные факты свидетельствуют об общечеловеческом явлении конвергенции как пути развития и трансформации данных народов (смена религиозных систем, временная стагнация гуманной религиозной идеи на определенном этапе развития, Ренессанс на Западе и Ближнем Востоке).
      Подобная композиция диссертации продиктована тщательно спланированной концепцией исследования проблемы трансформации личности и общества и тесно связанной с ней проблемой конвергенции.
      На структурное своеобразие работы повлиял сам характер проблемы трансформации личности и общества. Ведь историческая и мировоззренческая трансформация общества многогранна - это не только социальные модификации, обусловленные глобальными сдвигами в общественной психологии. Исследование актуально и в плане возникающих на основе конфликтов личности и общества процессов трансформации гуманистического начала в истории Европы (параллельно доказывается явление конвергенции на примере восточных сказаний), и так называемого "дионисийского" начала. Опираясь на произведения художественной литературы, в диссерќтации прослеживается процесс трансформации социально-психоќлогических явлений в истории человечества (история конфликтов личности и общества, перерастающих в социальные конфликты - инсургентные движения).
      По ходу исследования поставленной проблемы освещаются: отраженные в мифологиях и памятниках устного и письменного творчества особенности мировосприятия социума Европы самых ранних этапов развития (с привлечением трудов исследователей Нового времени освещается вопрос о происхождении религии как характеризующей особенности мировоззрения древних); эсхатологических представлений; процесс (психологическая трансформация) перехода от первобытно-общинного строя к рабовладельческому; особенности культурных и эстетических ценностей эпохи расцвета язычества (Эсхил, Менандр и др.); современное прочтение (Новое время) - Д. Мережковский "Смерть богов (Юлиан Отступник)"; герменевтическое толкование - философ А. Лосев и т.д.). Также прослеживается процесс трансформации языческого мировосприятия, исследуются социальные причины и обусловленный модификацией общественной психологии, социальный конфликт отживающего и нового миров, который завершается сменой общественно - религиозных мировоззрений, наступлением монотеизма, утверждением новой общественной формации - феодализма (Д. Мережковский "Смерть богов (Юлиан Отступник)", Г. Сенкевич "Куда идешь" и др.)
      На основе литературных памятников Средневековья и произведений Нового времени исследуется психологический феномен трансформации гуманистической религиозной идеи - на определенном этапе развития религии - в отрицательное проявление, а также процесс трансформации средневекового мировоззрения личности и общества - в гуманистическое мироощущение.
      На фоне проблемы трансформации личности и общества в истории (на материале устных и письменных памятников, а также художественной литературы) в работе исследуется и проблема конфликта неординарной личности и общества. Эти две взаимосвязанные проблемы (социальные конфликты можно считать, упрощенно говоря, производными конфликта личности и общества) - являются неразрывными движущими силами всего исторического прогресса.
      В основу исследования проблемы конфликта и трансформации личности и общества на Руси положен архетип извечного противостояния доброго и злого начал. Трансформация этого архетипа привела к образованию в фольклоре конвергентных образов, воплощенных в темные и светлые силы. В свою очередь, данные образы в период трансформации социально-религиозного мировоззрения олицетворяют собой уходящее язычество (темные силы, злые чудовища) и новую религию - христианство (светлые силы Добра).
      Путем исследования проблемы конфликта и трансформации личности и общества древней Руси и России эпохи Просвещения (на материале древнерусской литературы, литературы эпохи Просвещения, современной литературы) доказывается, что как в истории развития и трансформации народов Запада, на Руси смена многобожия единобожием ознаменовывается глобальным противостоянием уходящего мира и мира наступающего, утвердившаяся затем монотеистическая религия претерпевает стагнацию гуманистических идеалов в реальной действительности, за мрачным разгулом обскурантизма и фанатизма наступает духовное и идейное возрождение, заявившее о себе в России в эпоху Просветительства.
      Предметом исследования в диссертации является проблема конфликта и трансформации личности и общества, отраженной в фольклоре, средневековых памятниках письменности, в художестќвенной литературе.
      Объектом исследования являются тексты из Библии, Корана, древнегреческая мифология, древнерусский фольклор (былины, сказания), произведения древнегреческих авторов; (средневековые сказания, эпосы, летописи: "Старшая Эдда", Снорри Стурлусон "Круг земной (Сага об инглингах)", "Младшая Эдда", "Песнь о нибелунгах", "Деде Коркуд" и др.; произведения древнерусской литературы: "Повесть временных лет", "Память и похвала русскому князю Владимиру", "Слово о полку Игореве", "Слово Даниила Заточника", "Повесть о взятии Царьграда крестоносцами в 1204 году", "Первое послание Ивана Грозного А.М. Курбскому", "Повесть о походе Ивана IV на Новгород", "Повесть о Горе-Злосчастии", "Житие протопопа Аввакума", "Спор жизни со смертью" и др.); трилогия Д. Мережковского "Смерть богов (Юлиан Отступник"), "Воскресшие боги (Леонардо да Винчи"), "Христос и Антихист" (Петр и Алексей); произведения поэтов-просветителей - А. Кантемира, М. Ломоносова, В.Традиаковского В., А. Сумарокова; произведения русской классической литературы - А. Пушкина, Ф. Досќтоевского); произведения представителей европейского Возрожќдения - Д.Чосера, А.Данте, Ф. Рабле, Д. Боккаччо и др.
      Степень изученности. В данной взаимосвязи и в данном контексте вышеуказанная проблема конфликта и трансформации личности и общества в русской и зарубежной литературе изучена недостаточно, как и не прослежены особенности мировоззренческой трансформации социумов Европы, России (также Ближнего Востока) во всей своей полноте, последовательности и целостности.
      Тем не менее, привлекают внимание труды, где исследована проблема трансформации личности и общества, в частности особенности мировоззрения личности и общества определенных эпох (Б. Ерунова, Б. Парыгина, В. Крамника, Б.Поршнева, А. Лосева, А. Гуревича, Й. Хейзинги, Н. Конрада, Г.Макагоненко, Д. Лихачева, И. Брагинского, А. Демина, С. Лодзинского и др.)
      Нас же интересует процесс трансформации личности и общества на протяжении большей части истории (мировоззренческие и социальные модификации) как глобального результата конфликтов - в плане отражения его в русской и зарубежной литературе. В данном аспекте поднятая проблема в науке остается неисследованной.
      Надо отметить, что исследование этой проблемы невозможно без привлечения трудов вышеназванных авторов, так как прослежиќвание процесса трансформации личности и общества означает глубокое уяснение особенностей мировосприятия социума той или иной эпохи. В этом контексте важны и труды Ф.Ницше, В. Иванова, М. Бахтина, В. Белинского, И. Духина, Ю. Лотмана, Н. Балашова, С. Апта, М. Аджи и др.
      Десятилетия советской власти отбросили творчество писателя русской эмиграции Д. Мережковского на периферию научного процесса. Ввиду этого центральная фигура нашей диссертации, произведения которого в концептуальном смысле "красной нитью" проходит через наше исследование - Д. Мережковского, также изучено недостаточно.
      Также недостаточно исследована проблема трансформации религиозной гуманистической идеи, которая на определенном этапе своего развития трансформируется в свою противоположность - антигуманизм, тем самым вызывая трансформацию социально-психологических явлений, порождая новый конфликт гениальной, неординарной личности с обществом и властью. В диссертации эта проблема дается на материале, специально подобранном автором.
      Историческая и мировоззренческая трансформация общества многогранна - это не только социальные модификации, обусловленные глобальными сдвигами в общественной психологии. Важно исследовать процессы трансформации и гуманистического начала в истории Европы (параллельно доказывая явление конвергенции на примере восточных сказаний), и так называемого "дионисийского" начала, и феномена рыцарского идеала и т.д.
      Прослеживание процесса, стимулируемой социальным конфликтами, трансформации личности и общества, привело к необходимости анализа произведений, которые также являются недостаточно изученными отечественными и русскими исследоваќтелями ("Молот ведьм Я. Шпренгера, У. Эко "Имя Розы" и т.д.)
      Цели и задачи исследования. Основная цель диссертации:
      1. исследовать процессы мировоззренческой и социальной трансформации личности и общества на протяжении исторического развития Европы, России, отчасти Ближнего Востока;
      2. определить сущность и роль конфликтов личности и общестќва, в конечном итоге порождающих социальные конфликты - в процессе общественно-мировоззренческой и исторической трансформации. Исследование проводится на материале литературы народов Европы, России.
      С этим связаны и конкретные задачи исследования:
      1. Исследовать, отраженные в литературе, особенности мироќвоззрения социумов каждой эпохи, предворяющей инициированную социальными конфликтами социальную и мировоззренческую трансформацию
      2. Показать, отраженные в литературе, особенности социальной и мировоззренческой трансформации, обуславливающей смену социальных формаций и религиозных систем;
      3. Проанализировать, отраженные в литературе, процессы зарождения и развития конфликтов между личностью и обществом, часто перерастающих в социальные конфликты, стимулирующих социально-мировоззренческую трансформацию;
      4. Определить, отраженные в литературе, особенности социально-мировоззренческих модификаций общества каждой исследуемой эпохи;
      5. Исследовать не только, отраженные в литературе, особенности социально-мировоззренческой трансформации личности и общества каждой эпохи на протяжении колоссального периода истории, но и трансформацию, основанных на конфликте личности и общества, "дионисийского", а также гуманистического начал в человеке;
      6. Исследовать феномен идентичности определенных мировозќзренческих особенностей у совершенно разных, отдаленных друг от друга народов - Европы, России, Ближнего Востока, отразившейся в фольклоре и эпосе этих народов. Утвердить в связи с этим версию конвергенции как наиболее возможного пути трансформации общечеловеческих архетипов (мифология Древней Греции, сказания Древнего Востока, скандинавские мифы, средневековый эпос Востока и Запада и др.);
      7. Объяснить феномен идентичности сюжетов у разных, территориально отдаленных друг от друга народов, в большинстве случаев, не теорией "Бродячих сюжетов" А. Веселовского, а теорией конвергенции.
      Научная новизна диссертации. Новизна работы во многом определяется поставленной целью: исследовать на основе фольклора, мифологии, средневековых эпосов, литературы Нового времени, современной литературы - сложные процессы социальной и мироќвоззренческой трансформации личности и общества Европы, России, там, где это необходимо для доказательства версии конвергенции, также Ближнего Востока - с ранних этапов истории - по эпоху Возрождения в Европе, Просвещения - в России.
      Впервые делается попытка разобраться в особенностях социально-мировоззренческих модификаций социумов разных эпох и разных народов, особенностях конфликтов личности и общества, социальных конфликтов (обуславливающих социально-мировоззренческую трансформацию) - на основе анализа специально подобранных примеров из устного народного творчества, летописей, эпосов, а также художественной литературы.
      Методологической основой диссертации служат принципы комплексного осмысления литературно-художественного материала, сочетающего историко-литературный и теоретико-литературный аспекты. Теоретическое значение проделанной работы в том, что в ней исследуются, отраженные в русской и зарубежной литературе, особенности психологии, мировоззрения социумов разных эпох, социально-мировоззренческие модификации, трансформация личности и общества в глобальные периоды смены социальных формаций и религиозных систем, особенности конфликтов личности и общества, социальных конфликтов, катализирующих эту трансформацию.
      Практическая значимость исследования. Основные положения и выводы диссертации могут быть использованы в теоретиќческих и историко-литературных вузовских курсах, спецкурќсах, конкретно - в лекциях по истории русской литературы, теории литературы, мировой литературы. Сделанные выводы и заключения могут углубить знания в области фольклора - мифологии, сказаний, средневековых летописей и эпосов, литературного процесса в целом.
      На защиту выносятся следующие положения работы:
      1. Конфликты личности и общества, трансформируясь, приводят к социальным конфликтам, которые, в конечном итоге, инициируют смену социальных формаций и религиозных систем. Данный процесс в полной мере отражен в русской и зарубежной литературе;
      2. Мировоззрение личности и общества эпохи Античности, Средневековья, Возрождения имело свои особенности, уникальным образом отраженных в литературе;
      3. Процесс трансформации личности и общества на протяжении истории имел свои определенные особенности;
      4. Данный процесс особенным образом отражен в мифологии, средневековых эпосах, сказаниях, летописях, художественной литературе;
      5. Гуманистические идеи, легшие в основу монотеистических религий, на определенном этапе терпят временную стагнацию. Данный процесс нашел яркое отражение в русской и зарубежной литературе.
      6. Трансформация общечеловеческих архетипов совершается путем конвергенции;
      7. Идентичность сюжетов в фольклоре разных, территориально отдаленных друг от друга народов объясняется, по большей части, не теорией "Бродячих сюжетов" А. Веселовского, а явлением конверќгенции.
      8. Глобальная идентичность исторического и мировоззренческого развития разных народов (Европа, Россия, Ближний Восток) также объясняется феноменом конвергенции.
      Апробация диссертации. Диссертация выполнена на кафедре истории русской литературы Бакинского славянского университета. Основные положения и результаты исследования нашли отражение в 26-ти статьях, опубликованных в азербайджанских и зарубежных журналах, входящих в реестр, утвержденный ВАКом, а также в 6-ти азербайджанских и зарубежных сборниках материалов научно-практических конференций (Баку, Москва, Белгород). В 2011 году издана монография "Искупительный путь адамов" (578 с.).
      Структура работы. Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, списка использованной литературы. Общий объем диссертации 267 с.
      
      
      ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ РАБОТЫ
      
      Во введении дается общая характеристика работы, обосновывается выбор темы, ее актуальность, степень изученности, научная новизна, определяются цели, задачи и методы исследования, устанавливается его теоретическая и практическая значимость. Дается также обзор критической литературы по теме, указывается материал, положенный в основу диссертации, подтверждается апробация основных положений и выводов работы в публикациях автора.
      В первой главе диссертации "Отражение в литературе конфќликта и трансформации личности и общества на ранних этапах истории (Европа)", в подглаве 1.1. "Социальные психологи о проблеме" с целью подробного исследования проблемы приводятся основополагающие принципы социальной психологии об известной взаимосвязи между обусловленными социальными конфликтами, прогрессивными модификациями общества, социальным миропорядком, особенностями эпохи - и психологией социума, между психологией индивида и массы в целом.
      Понимание принципов социальной психологии способствует представлению природы и этимологии происхождения таких грандиозных конфликтных социальных явлений, часто способствующих общественно-исторической трансформации, как инсургентные движения.
      Отмечается, что исследование проблемы конфликта и трансформации личности и общества в истории (на материале мифологии, сказаний, памятников письменности, а также произведений художественной литературы) неразделимо связано с анализом особенностей мировосприятия социума определенных эпох. Поэтому в работе уделяется достаточное внимание, на фоне проблемы личности и общества - исследованию отраженных в литературе социальных стереотипов, религиозного и социального мировосприятия, психологических особенностей общества каждого исторического периода, перед тем, как показать очередную социально-мировоззренческую трансформацию в решающие моменты истории смены общественных формаций и религиозных систем. Также исследование особенностей мировосприятия общества каждой определенной эпохи неразделимо сопряжено с уяснением типа социального умонастроения.
      В центре исследования работы - проблема конвергенции, которая является тем глобальным путем, по которому совершалась трансформация общечеловеческого архетипа, определившая историю народов Запада, Востока, России.
      В подглаве 1.2. "Трансформация религиозного мировосприятия (две версии о происхождении религии)" исследование проблемы трансформации религиозного мировосприятия на ранних этапах истории приводит к необходимости анализа двух версий о происхождении религии, что дает глубинную и целостную картину особенностей мировоззрения древних. Отмечается, что корни феномена трансформации религиозного мировосприятия личности и общества берут свое начало еще из "колыбели" человечества.
      Первая версия так называемого Эдипова комплекса построена на психоаналитической теории З. Фрейда, в основе которой лежит своеобразная интерпретация бессмертного сюжета известной трагедии Софокла "Эдип-царь". Фрейд своеобразно решает проблему конфликта личности и общества. Он домысливает данный сюжет до своей теории "первобытной орды" и происхождения тотемизма, нашедшей отражение в его труде "Тотем и табу", Фрейд "Эдипов комплекс" считает явлением, откуда берут свое начало и социальные организации, и нравственность, и религия.
      Вторая версия, во многом раскрывающая особенности мировоззрения древних и по-иному решающая проблему конфликта личности и общества - это теория эвгемеризма. (Эвгемер - древнегреческий философ, живший в IV веке до н.э., первым объяснил происхождение религии обожествлением (посмертным или прижизненным) необычных людей в силу их необычности). С целью прослеживания процесса обожествления предков, безусловно, имевшего место в психологии древних, в работе исследуется мифы (древнегреческие, шумеро-аккадские, скандинавские), произведения древнегреческого поэта Гесиода, скандинавского скальда Снорри Стурлусона. Отмечается, что подобная широта исследования еще раз подчеркивает общечеловеческий характер определенных мировоззренческих установок в психологии людей (конвергенция).
      Произведения Гесиода "Труды и дни" и "Теогония" словно "запечатлели" процесс обожествления выдающихся предков, о том же факте говорит исследование ряда древнегреческих мифов. Текстовое сопоставление скандинавской мифологии с произведениями исландского скальда Снорри Стурлусона "Младшая Эдда", а также "Круг земной" еще более ярко доказывает обоснованность теории эвгемеризма - одиозная личность главы скандинавского пантеона Одина сочетает в себе черты и выдающегося человека, и уже оформившегося в языческой религии главного бога.
      В подглаве 1.3. "Конфликт личности и общества как катализатор социальной трансформации" отмечается, что такое социально-психологическое явление, как конфликт глубоко и всесторонне отражает специфику мировосприятия общества определенной эпохи.
      Проблема конфликта личности и общества очень ярко находит свое выражение в глубоком, неоднозначном смысле трагедии Софокла "Эдип-царь". Герменевтическое толкование трагедии во многом позволяет уяснить особенности эволюционно-мировоззренческих модификаций личности и общества в определенные периоды развития, а также раскрыть сложнейшие подсознательные психоанаќлитические процессы в психологии индивидов.
      По одной из трактовок, сюжет трагедии отражает конфликт индивида с общественными нормами и традициями в период крушения общинно-родовой формации и становления рабовладельческого полиса. Нравственно-психологическая проблема героя трагедии определяется конфликтом его внутреннего "Я" - старанием жить по законам богов и людей - с независящими, навязанными ему судьбой (богами), обстоятельствами. Эдип очень хотел быть вне конфликта, то есть в согласии с богами. Одного лишь себя он считал виновным в трагических событиях, а не злую судьбу и недобрых богов...
      Исследование проблемы конфликта личности и общества рассматриваемого периода приводит к анализу другой трагедии Софокла - "Антигона". Делается вывод, что в основе произведения лежит не один, а несколько конфликтов - конфликт между личностью и определенными общественными нормами (выраженными волей богов); конфликт между нравственностью, совестью индивида и законом, олицетворяющим власть правителя; конфликт, порожденный так называемым родовым сознанием, пережитками матриархального прошлого, заключающимся в столкновении права рода с законом государства (брат покойной царицы и зять царя Эдипа Креонт - глава рода); конфликт между царем Креонтом и ненавистным ему, уже погибшим к началу действия трагедии, сыном Эдипа Полиником.
      В подглаве 1.4. "Особенности эсхатологических представлений древних, отраженных в мифологическом творчестве" для ясного понимания особенностей мировоззрения общества рассматриваемой эпохи и сущности конфликта личности и бытия, на материале древнегреческой и шумеро-аккадской мифологии исследуется такой социально-психологической аспект, как представление отвлеченной категории "бессмертия". Делается акцент на том, насколько идентично может быть мировосприятие территориально отдаленных друг от друга народов (конвергенция), но также может иметь место и амбивалентный подход к оценке и пониманию реальной и воображаемой действительности..
      В подглаве 1.5. "Особенности и трансформация мировоззрения древнего социума (отражение в литературе)" примерами из древнегреческой мифологии и литературы доказывается, что безыскусственное, по-детски наивное мировосприятие древних веками формировалось жизнью среди их антропоморфных богов.
      Проблеск трансформации мировосприятия социума, который сильно пошатнул, рожденный воображением древних язычников, антропоморфный, взаимосвязанный с человеческим, мир бессмертќных небожителей, происходит в середине V века до н.э. (Философ Анаксагор). С другой стороны в работе выдвигается предположение, что это вовсе не проблеск единобожия, а всего лишь признак зарождающегося эллинизма с его рационализацией личности, когда социально-чувственное умонастроение, в котором преобладают религиозные чувства, сменяется на так называемое умонастроение рациональное, с преобладанием чувств нерелигиозных.
      Тем не менее, определенная мировоззренческая трансформация античного социума все же происходит, она инициирует новый этап его духовно - психологического состояния. Наступает эпоха эллинизма.
      Отмечается, что завершение классического периода античности и вступление древнегреческого социума в эпоху "эллинизма" знаменуется рационализацией и "интеллектуализацией" общественного умонастроения. Меняются общественные условия и устои, исчезают старые родовые связи, развивается частная собственность, углубляется самопредставление личности и восприятие окружающего мира. Осознание общественного долга и личной свободы как важных факторов жизни в государстве становится существенной чертой возросшего самосознания. Однако все эти чувства, зарождающиеся на пике развития рабовладельческой формации, еще не означали то состояние общественной психологии, которое на определенном этапе своего развития предполагает трансформацию социально-религиозного мировосприятия и утверждение монотеистического мировоззрения. Мироощущение социума еще принимает пестрый, населенный миксантропическими и персонифицированными существами, идиллический, чудесный мир.
      Определенные прогрессивные сдвиги в мировоззрении античного социума проявляются и в понимании духовно-мировоззренческой категории судьбы, и в специфике философского мироощущения.
      Исследование особенностей мировоззрения античного социума эпохи эллинизма в свете поставленной проблемы конфликта личности и общества требует характеристики отличительных черт мировосприятия персидского социума того же исторического периода. (Как известно, центр восточного мира (Ближний Восток) - Персия на протяжении столетий противопоставляла себя западной цивилизации). Показывается, что конфликт неординарной личности Александра Македонского со своим (греческим) обществом, который решительно проводил политику ориентализации и эгалитаризма (Восток-Запад), разрешается не в пользу царя. (Шахермайр Ф. Александр Македонский, Роджерс Г.М. Александр Македонский).
      Подчеркивается, что с наступлением и развитием эпохи эллинизма происходит постепенная трансформация мировосприятия социума - социально-чувственное умонастроение постепенно сменяется на рациональное. Этот примат рационального умонастроения над социально-чувственным проглядывает в произведении Менандра (342-292г. до н.э.) "Брюзга". Делается вывод, что постепенная трансформация мировоззрения социума делает индиќвида все менее зависимым от воли незримых богов, хотя сами небожители еще крепко владеют воображением древних.
      Трансформация общечеловеческого религиозного архетипа приводит к тому, что политеистическое мировоззрение западного (и восточного - Ближний Восток) социумов, в конце концов, вытесняется монотеистическим (язычество - христианством - I в. н.э., зороастризм - исламом - VII в. н.э.). Феномен подобного историко-мировоззренческого параллелизма объясняется явлением конвергенции. Также оговаривается, что трансформация религиозќного мировоззрения на Востоке, в отличие от христианского, имело свои особенности. Если христианство претерпело схизму, в результате которой образовались различные конфессии, то собственно исламская религия на определенном этапе подверглась еще и временной трансформации, в результате которой в ее недрах образовались такие религиозно-философские течения, как суфизм (на формирование которого повлияли неоплатонизм, индуизм, буддизм и др.), хуруфизм и др. Духовные воззрения суфиев и хуруфитов были отражены в прекрасной восточной поэзии, в произведениях Руми, Аттара, Шабистари, Насими и др. В романе современного азербайджанского писателя И. Гусейнова "Судный день" нашли отражение основные положения суфизма, хуруфизма.
      Далее подвергается анализу сущность глобального социального конфликта, легшего в основу социально-мировоззренческой трансќфорќќмации. Ломка древних, глубоко укоренившихся в сердцах людей духовных устоев, так отличавшихся от выдвинутых историей новых нравственно-этических законов монотеистической религии, не могла не происходить с максимальной ощутимостью для общества, не говоря уже о том, что мощные языческие верования античности повлияли (и до сих пор влияют) на ход исторического и эстетичесќкого самосознания человечества.
      Этот процесс перехода от язычества к христианству со всей яркостью нашел свое отражение в первом романе трилогии Д. Мережковского "Христос и Антихрист" - "Смерть богов (Юлиан Отступник)".
      После обстоятельного анализа романа с точки зрения проблемы трансформации личности и общества в переломный период смены религиозных систем (язычество-христианство) делается вывод в духе концепции Д. Мережковского: безусловно, монотеизм принес с собой более прогрессивное понимание сущности бытия. Но одновременно с этим были вытеснены из жизни наивно-радужное восприятие мира, безыскусственное, гедонистическое отношение к нему, эстетически-прекрасная его оценка. Прекрасная культура, искусство оказываются надолго погребенными под обломками античного мира.
      Вторая глава - "Конфликт и трансформация личности и общества в литературе Средневековья (Европа)".
      В подглаве 2.1. "Трансформация конфликтов между личностью и обществом (письменная литература)" показывается, что одна из самых сокрушительных трансформаций в истории человечества - это модификация в высшей степени гуманистической идеи, положенной в основу какой-либо идеологии (в данном случае, религии), на определенном этапе развития последней - во зло в самом страшном своем проявлении.
      Данное утверждение доказывается скрупулезным прослеживанием основных вех развития одной из самых распространенных и мощных религий человечества - христианства, оперируя древним памятником письменности - Новым Заветом, романами Д.Мережковского "Воскресшие боги (Леонардо да Винчи)", Г.Сенкевича "Куда идешь", а также исследовательским трудом Мурада Аджи "Полынь половецкого поля".
      Отмечается, что тот же факт трансформации гуманной рели-гиозной идеи на определенном этапе - в отрицательное проявление мы наблюдаем и в исламе (обскурантизм Средних веков, который со всей полнотой и яркостью обличали поэты восточного Ренессанса - Хагани, Низами, Мехсети, Физули, Насими, Хайям, Хафиз и др.)
      В основе данного феномена трансформации положительной идеи в отрицательное проявление лежит конфликт личности и идеоќлогии, который рано или поздно порождает конфликты личности и общества (общества, поддерживающего искаженную идеологию), личности и власти, затем - социальные конфликты.
      Подробно исследуется особенности конфликтов между неординарной личностью и обществом. Постулат, лежащий в основе исследования, следующий: гениальная личность, как правило, остается непонятой, не принятой обществом своего времени.
      Оговаривается, что в данной части работы эта проблема будет рассматриваться на примере нескольких таких личностей, несмотря на принадлежность их к разным эпохам и культурам Востока и Запада - феномен конвергенции, обусловленный единым исконным общечеловеческим архетипом, порождает схожие явления у совершенно разных, независимых и отдаленных друг от друга, народов. Человек остается неизменным во все времена, независимо от того, какую религию он исповедует.
      Речь идет о романах Д. Мережковского "Смерть богов (Юлиан Отступник)", "Воскресшие боги (Леонардо Да Винчи"), а также И. Гусейнова "Судный день".
      После обстоятельного разбора данных произведений с точки зрения поставленной проблемы делается вывод, что гении чаще всего не вписываются в свое общество, не принимаются, отталкиваются, а порой - и довольно часто - уничтожаются им. И судьбы исторических личностей, ставших героями романов Д.Мережќковского и Исы Гусейнова, как нельзя более трагично подтверждают эту печальную истину.
      Анализируются особенности конфликта личности и власти (что также можно интерпретировать как разновидность конфликта личќносќти и той части общества, что духовно разделяет идеи властных структур). Данные конфликты являются предтечей глобальных социальных конфликтов, выражающихся в критические периоды истории в феномене инсургентных общественных движений.
      Отмечается, что представление специфики психологии социума в знаменательные исторические периоды обострения социальных конфликтов и, как результата - смены социальных формаций и религиозных систем невозможно без понимания основных принципов теории трансформации элементарного социально - психологического явления в развитии человечества. То есть конфликт - движущая сила прогресса, тот катализатор, который совершает историю в ее эволюционной и мировоззренческой трансформации.
      Данная теория приводится в работе для того, чтобы на примере художественных произведений (романы Д. Мережковского "Смерть богов ("Юлиан Отступник"), У. Эко "Имя розы") показать особенности психологии социума и ее трансформации в критические периоды истории. Также данная теория вносит ясность в сущность феномена социальных конфликтов - народных движений, направленќных против существующей власти. Трансформация элементарного социально - психологического явления является мощным "рычагом" в развитии истории человечества. (Суггетия, контрсуггестия, контр-контрсуггестия).
      После обстоятельного исследования проблемы делается вывод, что механизмы, глубинные процессы и движущие силы социальных конфликтов, обуславливающих эволюционно-мировоззренческие модификации социума, в совокупности объясняются глобальным процессом трансформации элементарного социально - психологического явления. Также основополагающим условием любого социального конфликта является конфликт харизматической личности и Власти.
      Утверждается, что конфликт личности и общества оборачивается, порой, страшной "личиной" ужасной, обыденной яви. Для того чтобы глубже разобраться в этих особенностях, необходимо принять в расчет самобытность мировосприятия средневекового человека, определившую его психологический путь от обычных жизненных представлений к индивидуальной эсхатологической доктрине.
      После общего описания особенностей мировоззрения социума эпохи Средневековья (с опорой на фундаментальные труды Й. Хейзинги "Осень Средневековья", А. Гуревича "Категории средневековой культуры" и др.) подробно анализируется восприятие сущности смерти, решительно влиявшее на общий характер средневекового мироощущения. Отмечается также, что на перцепцию средневекового человека факта смерти решающее влияние имело его восприятие индивидуальной эсхатологической доктрины.
      В Средневековье мотив смерти трансформировался в искусство сюжетами "пляски" смерти, или Макабрического танца. Эти сюжеты создало, затравленное неутомимо предрекаемыми проповедниками ужасами загробной жизни, мировосприятие средневекового человека.
      Далее отмечается, что эти страшные сюжеты являлись прямым, правдивым отображением не менее суровой действительности (также, отраженной в литературе). Данное утверждение доказывается анализом таких романов, как "Проклятые короли" М. Дрюона, "Имя розы" У. Эко. То есть конфликт личности и общества (что часто означало - с властью) в рассматриваемое время находил очень своеобразное разрешение - "диссидентов" терзали и казнили на глазах у разъяренной толпы. Вывод - символический макабрический танец, Пляска смерти, изображавшаяся в Средние века актерами на подмостках и художниками на фронтонах церквей и кладбищенских галереях, по сути дела, являлась действительным отражением, порожденного конфликтом личности и общества, реального смертельного "пляса" самой средневековой жизни.
      Отмечается, что на языке социальной психологии это звучит следующим образом: социально-чувственное умонастроение социума вновь доминирует над рациональным, любой импульс действительности воспринимается через призму религиозного миропонимания.
      Большое значение для понимания особенностей мировосприятия средневекового социума имеют памятники письменности - пенитенциалии.
      После уяснения этих особенностей на материале данных памятников письменности (с опорой на фундаментальный труд А.Гуревича "Проблемы средневековой народной культуры"), делается вывод, что, как ни парадоксально, но на заре Средневековья подход церкви к некоторым "мистическим" заблуждениям людей был лишен того "кровожадного фанатизма", который имел место на его исходе. Лишь к IX веку репрессии на так называемых малефиков (вредителей) ожесточаются.
      Также исследуются и выявляются предпосылки данного усиления репрессий, послуживших основой к будущей массовой истерии охоты на ведьм, разгула инквизиторского террора (XV-XVI века).
      Отмечается, что в эпоху Возрождения социально-чувственное умонастроение социума сменяется рациональным.
      Сочинения демонологов создавали психологический фон массовой истерии безумной "погони за дьяволом". Одно из таких сочинений - опубликованный в 1487 году трактат инквизиторов Якова Шпренгера и Генриха Инститориса "Молот ведьм", по справедливости иначе называемый роковой книгой Средневековья.
      Анализ трактата "Молот ведьм", в процессе которого приво-
      дятся стихи из Ветхого Завета, послужившие основой к неверным манипуляциям ими авторами труда, позволяет сделать вывод, что данный трактат очень ярко отражает особенности мировосприятия социума рассматриваемого исторического периода: религиозное мировоззрение, общественные стереотипы мышления, поведения. Налицо мировоззренческая трансформация - терпимый подход церкви к "мистическим" заблуждениям людей сменяется "кровожадным фанатизмом".
      В романе Д. Мережковского "Леонардо да Винчи" очень ярко нашел отражение этот, глобальных масштабов, социальный конфликт церковной власти и народа (который можно охарактеризовать как конфликт определенных личностей и общества).
      Анализ романа Мережковского позволяет сделать вывод: конфќликты между церковной властью и народом обусловили жестокую действительность мрачного Средневековья, в свою очередь создавшую в мировосприятии социума стереотипный образ "пляшущей смерти". "Объятая" еще более раздутым инквизицией пламенем, эта жуткая действительность триумфально вступает в эпоху Возрождения.
      XV веков страстного желания следовать заветам, преподанным Мессией, XV веков неспособности воплощения этого желания в реальную жизнь. Эта печальная истина нашла свое философское отражение в романе Ф. Достоевского "Братья Карамазовы".
      Подробный анализ идейно-философского смысла вставной новеллы в романе позволяет определить степень возможности понимания и приятия общечеловеческих идеалов, заповеданных Христом - обществом всех времен. Человек, в трактовке Ивана Карамазова, оказывается неблагодарным божьим созданием, не способным оценить всю силу жертвы Христа и не имеющего силы вынести на себе весь "груз" Его благородных заветов. Он ломается по каждому пункту из заповедей, он снова и снова распинает своего Спасителя.
      В подглаве 2.2. "Трансформация индивидуально-эсхатологического восприятия европейского социума эпохи Средневековья (предания, видения, художественная литература") отмечается, что понимание эсхатологических представлений людей той или иной эпохи дает возможность глубже проникнуть в особенности их мировоззрения. Исследуются особенности загробных представлений, обусловленных провиденциально-христианским мировоззрением, которые отразились в таких примерах средневековой литературы, как "Видения" святых.
      Анализируются ирландское предание "Плавание святого Брендана", ирландская сага "Плавание Брана, сына Фебала" и др. Подводится вывод, что средневековая визионерская литература во многом помогает нам уяснить представления определенной части средневекового социума индивидуально-эсхатологической доктрины и пространственно-временных категорий.
      Анализ "Божественной комедии" Данте позволяет проследить определенную трансформацию средневековых индивидуально-эсхатологических представлений.
      Далее отмечается, что индивидуально-эсхатологическое мировосприятие социума к закату Средневековья приобретает специфиќческие особенности, которые были тесно взаимосвязаны с зарождеќнием новых идей в философии, в частности, у Фомы Аквинского.
      Уделяется определенное внимание особенностям средневекоќвого христианского мировоззрения вообще, затем конкретно философским воззрениям Аквинского (прежде всего, его концепции личности, послужившей идейной основой к мировоззренческой трансформации - зарождению идей гуманизма, и глобально - наступлению эпохи Ренессанса). Фома Аквинский впервые в средневековой философии определил понятие личности, в основе которой лежит неразрывное единство души и тела.
      Далее отмечается, что трансформация мироощущения социума от "общего" к "единичному", от целостного к индивидуальному, когда человек все больше выделяется из общей массы и начинает восприниматься как самостоятельный индивид, отражена в "Божественной комедии" Данте. Данное утверждение доказывается анализом художественных образов произведения.
      Чтобы глубже понять категории времени и пространства в потустороннем мире Данте, надо иметь в виду определенные, в этом смысле, особенности миропонимания человека Средневековья. С этой целью прослеживается процесс трансформации средневекового теоцентрического мировосприятия в ренессанское антропоцентри-ческое. Оговаривается, что хотя у Данте аквинатовская личность, человек - центр космоса чувствуется в каждом образе, тем не менее весь созданный поэтом потусторонний мир организован им все же "по вертикали" (теоцентризм). Анализ произведения Данте с точки зрения проблемы подводит к выводу, что поэт - дитя Средневековья, во многом еще остался на уровне своего мировоззрения, хотя, как мы говорили, в каждом его образе уже просматривается антропоцентрическая аквинатовская личность.
      Трансформация индивидуально - эсхатологического представлеќния в эпоху Возрождения сталкивает нас с совершенно иным его проявлением. У Рабле, в его романе "Гаргантюа и Пантагрюэль" - это мир пародии, смеха и сатиры.
      Отмечается, что весь раблезианский мир зиждется на пародийќном переосмысливании загробных представлений предыдущих эпох, вывертывании их наизнанку, смехотворном переиначивании их содержания. Новая личность Возрождения вступает в конфликт с отжившим мирвоззрением прошлого, с остатками того общества, которое еще было привержено старым эсхатологическим представлениям.
      Далее исследуются причины зарождения травестийного мировосприятия - изображение мира наоборот, отразившегося в "смеховой" литературе. Делается вывод, что карнавальное изображение Рабле мира "наизнанку", "вверх тормашками", замена "верха" "низом" и наоборот - являлись наиболее действенными литературными формами протеста против всей отжившей, церковно-схоластической системы. Конфликт новой личности с отживающим мировоззрением завершается победой этой личности.
      Мировоззренческая трансформация, инициированная конфликтом Новых Личностей и отживающего общества, сказалась в секуляризации общественного сознания, в зарождении идей гуманизма. Несмотря на ожесточение обскурантизма и репрессий, рождается совершенно иной взгляд на религиозные догмы и схоластику.
      Гуманистические идеи и призывы к духовной свободе, вызванные к жизни светом Возрождения, проецировались в литераќтуру смелой сатирой против еще существующего диктата "священќного" клира. Антиклерикализм, антропоцентризм, антиаскетизм, которые уже не могли остановить ни инквизиторские застенки, ни языки пламени - провозглашали начало нового времени. Однако впереди предстояла многовековая кровопролитная битва за победу гуманистических идей.
      Заявивший о себе антропоцентризм представлял собой извечную подсознательную мечту индивида о духовной силе и независимости от судьбы. Как и во всем, вновь противопоставляющем себя многовековым неоспоримым догмам, в антропоцентризме имелась определенная крайность, которая вошла в историю Возрождения как ренессанское "обожествление человека". Эта концепция очень ярко отражена в трактате Пико Мирандолы "Речь о достоинстве человека", в котором первый человек Адам представлен самостоятельной и независимой Личностью.
      После объяснения причин утверждения подобного умонастроения обожествления человека, который еще в недавнем средневековом прошлом был отринут из общепринятого мировоззрения как ценная, независимая, в своем роде уникальная личность, в работе уделяется внимание истории зарождения антиклерикальной литературы, а также анализу творчества некоторых авторов Ренессанса.
      Социальный конфликт как катализатор любой общественно-исторической трансформации и развития общества выливается в массовые антиклерикальные выступления масс. Это было время, когда научные достижения противопоставляли себя догме, гуманистические идеи - мрачной схоластике.
      Однако социальный конфликт проявляется не только еретическими, с точки зрения клира, и инсургентными, с позиции власти, выступлениями масс. Умонастроение сомнения (определенный скепсис низших сословий к церковным догмам и постулатам) сосуществовало тогда с умонастроением оптимизма, которое в искусстве выливается, как уже было отмечено, в "смеховую литературу". Персонажи этой литературы утверждали своей сущќностью отказ от фанатичной религиозности, провозглашали простую жизненную правду, признавали обыкновенную человеческую радость. Эти Новые Личности вступали в конфликт с закостенелым, консервативным обществом (и властью).
      Далее анализируются определенные эпизоды из произведений писателей Ренессанса, в которых наиболее ярко нашло свое сатирическое выражение то самое умонастроение оптимизма, что являлось одной из наиболее безобидных форм протеста против церковного обскурантизма и догматизма. (Боккаччо, Чосер, Сакетти и др.) Делается вывод, что глобальная трансформация общестќвенного мировоззрения в эпоху Возрождения инициирует секуляризацию сознания социума. Антиклерикальные мотивы, сатиќрически проявившиеся в творчестве писателей Ренессанса, были одќной из форм борьбы против церковного абсолютизма и обскурантизма.
      Трансформация социума, инициированная конфликтом Новых Личностей и отживающего общества, приводит к рождению великой эпохи Ренессанса.
      Идеи гуманизма, уничтожавшие старый, мрачный мир и порождавшие светлый, новый - со всей яркостью отразились в творчестве писателей и поэтов эпохи Возрождения.
      Далее отмечается, что конвергентным явлением европейского Ренессанса явился Ренессанс восточный, (который проявился на несколько веков ранее европейского), представителями которого были великие азербайджанские поэты Хагани, Низами, Физули, Насими, Мехсети и др., иранские поэты Хайям, Хафиз и др. В творчестве поэтов восточного Возрождения воплотились присущие данной эпохе веяния и тенденции - гуманизм, антиклерикализм, открытое провозглашение духовной свободы и прав на идейную и реальную независимость. Так же как и на Западе Фома Аквинский, на Востоке Абу Хамид Ал - Газали явился провозвестником идей гуманизма, которые он осмыслил и преподал в своем труде "Воскрешение науки о вере".
      В подглаве 2.3. "Пути социальной и мировоззренческой трансформации личности. Проблема конвергенции в средневековой литературе Востока и Запада" очень обстоятельно исследуется явление семантической общности, идентичности сюжетов у разных народов. Народы Севера и Юга, Запада и Востока, несмотря на территориальную отдаленность друг от друга, совершенно разные обычаи и менталитет, имеют не только сказания с единым семантическим стержнем. При внимательном прочтении можно выявить и идентичные элементы сюжета, перекликающиеся между собой отдельные явления.
      Отмечается, что на определенном этапе своей литературовед-ческой деятельности (70-80гг. XIX столетия) А. Веселовский считал, что идентичность сюжетов у разных народов - это бесспорный результат заимствований.
      Далее разъясняется, почему идентичность сюжетов у разных народов в данной работе, в большинстве случаев, объясняется не теорией Веселовского "бродячих сюжетов", а общечеловеческим феноменом конвергенции. Народы, сюжетные особенности сказаний которых анализируются, находились территориально очень отдаленно друг от друга. Факт заимствования исследуемых нами сюжетов из легенд, сказаний, мифов предшествующих эпох также исключается, так как многие сюжеты и их элементы впервые заявляют о себе именно у этих народов и многим позже - в средневековую пору. Речь идет об идентичности, конгениальности сюжетных элементов в средневековых эпосах Запада (скандиинавского и немецкого народов), Востока (тюркского народа) - в "Старшей Эдде", "Песне о нибелунгах", "Деде Коркуде".
      Семантико-сопоставительный анализ средневековых европейского и тюркского эпосов показал, насколько схожими, даже едиными могут быть некоторые особенности мировосприятия, казалось бы, совершенно различных в культурном и мировоззренческом плане территориально далеких друг от друга народов. Конвергенция, которой объясняется факт схожести сюжетов средневековых эпосов Востока и Запада, в глобальном плане является формой пути социальной и мировоззренческой трансформации общечеловеческих архетипов.
      Далее отмечается, что явлением конвергенции можно объяснить бытующий в сказаниях Запада и Востока феномен воинственных женских персонажей ("амазонок"). Анализ определенных сюжетных мотивов, нашедших отражение в записанных Геродотом сказаниях, в "Шах-наме" Фирдоуси, в "Искендер-наме" Низами, а также в "Старшей Эдде" и "Песне о нибелунгах" показывает, что архетип "амазонского начала" присущ мировосприятию и восточных народов, и западных (конвергенция). Данный архетип трансформиќровался в фольклор и литературу соответственными образами женщин.
      В целях глубокого понимания сущности феномена конвер-генции в развитии и трансформации разных народов оговаривается также факт популярности историй о взаимной, но несчастной любви как в западной средневековой литературе ("Тристан и Изольда", "Ромео и Джульета" и др.) так и в средневековой восточной литературе (творчество Кайса Аль-Мулавваха, Низами "Лейли и Меджнун" и т.д.). В общей сложности в данных историях с наибольшей яркостью проявляется конфликт необычной (в данном случае влюбленной наперекор всем) личности и общества.
      Подглава 2.4. - "Трансформация архетипа комедийного самовыражения социума в средневековой литературе". Данная проблема прослеживается на материале древнегреческой мифологии и художественной литературы.
      Исследование проблемы трансформации архетипа комедийного самовыражения социума (Юнг) подводит к заключению о, порой, своеобразном проявлении конфликта личности и общества в истории человечества. Это - так называемое "дионисийское начало", которое имеет две разновидности. Первая: выброс отрицательных, обусловленных тяжелыми буднями, эмоций - в карнавальное, "смеховое", оргийное (вакханальное) веселье, в проявление "мира - наизнанку", "наоборот", а в литературе - в изображение "перевернутой с ног на голову" действительности, гротескных образов и т.д. (одна из разновидностей конфликта личности и общества). Вторая: проявление "дионисийского начала" как самой злой силы, трансформирующейся в жесточайшие, карнавально - абсурдные, но реальные инсургентные движения, направленные против существующего института власти (другая разновидность конфликта личности и общества).
      В подглаве 2.5. "Трансформация гуманистического начала в мировоззрении социума и отражение ее в литературе" отмечается, что трансформация общественного мировосприятия социума в плане роста самосознания и гуманности имеет в истории длинный и достаточно тернистый путь. Обстоятельное прослеживание трансформации гуманистического начала в мировоззрении социума, с самых ранних этапов истории человечества, мифологической ее поры - и по, условно говоря, наши дни (мифология, "Старшая..." и "Младшая..." Эдды, "Песнь о Нибелунгах", "Деде Коркуд") - приводит к выводу, что конфликты личности и общества в разные периоды истории воспринимаются по-разному (родовое начало), и что гуманистическое начало, все же, на пути к победе.
      Третья глава - "Конфликт и трансформация личности и общества в Древнерусской литературе и литературе русского классицизма".
      С самого начала приводятся высказывания известных русских литературоведов Г. Макагоненко, Д. Лихачева о том, что при всей своей оригинальности, древнерусская литература не выделяется громкими именами и гениальными творениями.
      Подглава 3.1. - "Добро и Зло, проблема дуалистического мироощущения социума в период религиозно-мировоззренческой трансформации (былины и сказания)". В основу исследования проблемы конфликта и трансформации личности и общества России положен витальный феномен архетипа дуалистического противостояния Добра и Зла. Этот исконный архетип трансформировался в фольклоре в конвергентные образы, олицетворяющие темные и светлые силы. Трансформация общественного мировоззрения, обусловившая смену язычества единобожием, создает духовные стереотипы, в результате которых рождаются зооморфные образы, воплощающие собой языческое зло. Борющиеся с подобными силами зла и побеждающие их герои олицетворяют собой Добро - новую, христианскую религию. (К примеру, Георгий Победоносец вступает в конфликт с языческим обществом и побеждает кровожадного змея). К исследованию привлекаются былины: "Чудо Георгия о змие", "Добрыня и Змей", "Добрыня и Маринка", "Алеша Попович и Тугарин", "Илья Муромец и Святогор" и др. (конфликт между старым и новым временем, Новой Личностью и отживающим обществом). В процессе исследования отмечается, что исконный, общечеловеческий архетип дуалистического начала проявился в мифах и сказаниях народов мира в обусловленные конвергенцией мифологические образы чудовищ и побеждающих их героев. Например, "Персей и Андромеда", "Эдип и Сфинкс", "Одиссей и Полифем", "Тесей и Минотавр", "Геракл и Гесиона", "Геракл и критский бык", "Битва Рустама со змеем", "Гуштасп убивает дракона", "Бисат и Депе-гэз", "Илья Муромец и Идолище поганое", "Добрыня и Змей", "Алеша Попович и Тугарин Змей", "Змей Горыныч", "Беовульф и Грендель" и т.д.).
      Исследование подводит к заключению, что исконный архетип дуалистического начала Добра и Зла в мировосприятии социума периода религиозно-мировоззренческой трансформации (политеизм-монотеизм) выразился в представление противоборствующих сил - "злого" язычества и "доброго" христианства, олицетворенных, в свою очередь, в образах славных героев (Новых Личностей) и побеждаемых ими чудовищ (уходящего, отживающего общества).
      В подглаве 3.2. "Конфликт личности и общества и его отражение в летописях и сказаниях Древней Руси" отмечается, что трансформация исконного общечеловеческого архетипа дуалистического начала Добра и Зла проявляется в древнерусской литературе противоречивыми образами, которые не всегда соответствуют сущности реальных прототипов. Добро и Зло переплетаются настолько сложно, что, порой, стирается граница между былью и вымыслом, историческими фактами и фантазией. Это говорит о сложном симбиозе двух антагонистических начал, о, порой, едва заметной грани между ними (образы князя Владимира и богатыря Добрыни Никитича).
      И все же, иногда жестокая истина, свидетельствующая о частом торжестве злого начала, прорывается в древних сказаниях страшными сюжетами, которые идут вразрез с обычной, общепринятой в этом жанре, идеализацией событий и героев.
      Явление конфликта личности и общества рассматривается на примере столкновения двух мировоззрений - языческого и христианского, когда князь Владимир "насаждал" монотеистическую религию в своем языческом еще государстве (за что и вошел в историю как Владимир Креститель). Параллельно прослеживается процесс постепенной трансформации религиозного самосознания социума.
      К исследованию проблемы привлекается известный труд Мурата Аджи "Полынь половецкого поля", исторические труды В. Ключевского ("Курс русской истории"), Н. Карамзина ("История государства Российского"), благодаря которым многие исторические факты, отраженные в древнерусской литературе, приобретают более ясный характер. ("Повесть временных лет", "Предание о сватовстве Владимира к Рогнеде", "Память и похвала князю Владимиру" монаха Иакова и др.).
      Далее отмечается, что архетип дуалистического начала Добра и Зла в мировоззрении социума Древней Руси проявляется также, как в общественном мировосприятии средневековых Европы и стран Ближнего Востока. Подобная мировоззренческая конгениальность объясняется, как мы считаем, феноменом конвергенции. Факт торжества злого начала над положительным - частое явление в реальной действительности. Данный факт обуславливается не только присутствием более сильного архетипического злого начала в человеке, но и особенностями его сурового, "средневекового" мироощущения (как известно, Древняя Русь в историческом времени соответствует европейскому и восточному Средневековью). Далее приводятся, отраженные в древнерусской литературе примеры подобного мироощущения, (месть Ольги древлянам, ссора внуков Ольги, печальная судьба князя Василька).
      То есть, архетип дуалистического начала Добра и Зла в мировоззрении социума Древней Руси проявляется по той же, обусловленной конвергенцией, "схеме", что в общественном мировосприятии Европы и Ближнего Востока. Суровое мироощущение, сопротивление языческого мира наступлению единобожия, победа монотеизма и т.д., затем - временная трансформация религиозной гумманистической идеи - во зло в реальной действительности (социально - чувственное умонастроение), далее - процесс эволюционно-мировоззренческих модификаций в плане зарождения идей гуманизма (рациональное умонастроение).
      Обусловленным конвергенцией является и факт того, что различные народы эпохи политеизма в определенный период своего развития проходят одну и ту же фазу психологического состояния - представления фатализма судьбы. Известная история о печальной судьбе победоносного вояки князя Олега ("Повесть временных лет", А. Пушкин "Песнь о вещем Олеге"). Далее путем идейно-художественного анализа снова доказывается, что обусловленная конвергенцией частая конгениальность мировоззренческих установок у разных, отличных в культурном и этническом отношении народов проявляется в семантической схожести фольклорных сюжетов этих народов, что говорит об общечеловеческих исконных архетипных образах. (Мотив убийства отцом сына: "Илья Муромец", "Смерть Сухраба от руки Рустама" ("Шах-наме Фирдоуси), "Песнь о Богач - Джане сыне Дерсе-хана" ("Деде Коркуд"); мотив единоборства богатыря с девушкой": "Женитьба Добрыни", "Песнь о нибелунгах", "Деде Коркуд" (образ Бану-Чичек); мотив неблагодарности и несправедливого отношения сильных мира сего к своим преданным вассалам: "Илья Муромец и Калин-царь", французское сказание "Нимская телега".)
      Архетип "дионисийского начала" также конвергентно проявилќся в мировосприятии социума средневековой Руси, однако такого глубокого отражения в литературе, как на Западе, не имел.
      Порожденный конфликтом личностей, наделенных властью - с обществом факт извращения прекрасной, гуманистической идеи в реальной действительности, дикое несоответствие христианских гуманистических идеалов ужасающим человеческим деяниям (на фоне внешней обрядной благочестивости) - таков характер трансформации религиозного мировоззрения социума наблюдается и в средневековой монотеистической Руси. (Также в Европе и Ближнем Востоке).
      Отмечается, что с утверждением христианства в общественном мироощущении Руси постепенно укрепляется социально - чувственное умонастроение. Религиозная догма господствует во всем - в восприятии и оценке действительности, в понимании событий различных моральных аспектов и вообще вне моральных категорий.
      С точки зрения проблемы конфликта и трансформации личности и общества обстоятельно анализируются такие произведения древнерусской литературы, как: "Повесть о взятии Царьграда крестоносцами в 1204 году", "Первое послание Ивана Грозного А.М. Курбскому", "Повесть о походе Ивана IV на Новгород". К исследованию привлекается исторический труд Н. Карамзина "История государства Российского.
      Одновременно с объяснением сущности смерти лишь как необходимого процесса перехода человека (его души) из материального мира в духовный, в мировоззрении средневекового социума Руси присутствовало и философское ее понимание. Мотивы недолговечности жизни, общего удела конца, бренности величия, бесполезности и пустоты сует - имеют место в "Споре жизни со смертью".
      После разбора произведения отмечается, что образ "непреклонной" Смерти в русском фольклоре, по большей части, не соответствует аналогичным сюжетам древнегреческой мифологии. ("Сизиф", "Геракл у Адмета", "Деде Коркутд" ("Песнь об удалом Домруле, сыне Духа-Коджи).
      В подглаве 3.3. "Зарождение идей гуманизма и их отражение в русской литературе XVII века" показывается, что начало процесса трансформации мировоззрения социума Древней Руси в смысле зарождения в недрах общественного самосознания - способности осмысления неповторимой ценности личности нашло свое отражение в "Повести о Горе-Злосчастии" (XVII в).
      Эта новая ступень в мировоззрении социума есть начало грандиозного процесса сдвига в общественном самосознании. Трансформация психологии социума приводит к тому, что вместо средневекового максимализма восприятия (людей - плохими или хорошими, благочестивыми или грешными) постепенно возникает понимание внесословной ценности человека, признание личности как неповторимой и сложной индивидуальности. Человек уже тем хорош, что творение Божье, и ценен он вне зависимости от своего общественного и материального статуса.
      После разбора произведения делается вывод, что явление общественно-мировоззренческой трансформации (XVII в.) утверждает совершенно новый взгляд на человека. В нем признается и придается высокой оценке его личностное начало, неповторимая и уникальная индивидуальность. Конфликт личности и общества заключается в самой сущности мировоззренческой трансформации.
      Анализ текста письменного памятника "Житие протопопа Аввакума" показывает, что идея торжества личностного начала находит свое воплощение на фоне конфликта личности и общества, а также факта извращения религиозных гуманистических идеалов.
      Трансформация в высшей степени положительной идеи, гуманисќтических идеалов в самые что ни на есть отрицательные проявления (конфликт личности и общества) в истории религиозного развития стран Запада, Ближнего Востока, а также России объясняется, как мы считаем, единой психологической эволюцией разных, независимо друг от друга развивающихся народов, т.е. проявлением феномена конвергенции.
      Далее обстоятельному разбору подвергается третий и заклюючительный роман трилогии Д. Мережковского "Христос и Антихрист" - "Петр и Алексей". Конфликт неординарной личности - Петра I - с обществом, то есть со своим народом достигает здесь наивысшего накала - новаторские реформы с трудом приживаются в мутном "омуте" закостенелых, неподвижных, невежественных умов - трансформация средневекового сознания происходит очень медленно. Не обошлось без суровых, по отношению к народу, мер, которыми отмечено правление Петра I. У Мережковского - это образ личности одиозной, харизматической, вместе с тем, крайне жестокой. Особенно отрицательно выглядит в романе Петр в своем трагическом конфликте с сыном Алексеем. Однако, несомненно, что фигура личности Петра I изображена в романе достаточно субъективно, а образ царевича Алексея - немало идеализирован.
      Тем не менее, остается фактом, что архетип дуалистического начала Добра и Зла в общественно-религиозном мировоззрении социума целой эпохи очень выразителен в этом литературном образе Петра Великого.
      Конфликт личности и общества, двух мировоззрений - нового (Петр I) и старого (общество во главе с царевичем Алексеем) упирается в иной социальный конфликт - между приверженцами реформы Никона и староверами. Гонения на братьев по вере протопопа Аввакума, на староверов - раскольников - во имя Господа, отличаются лютым изуверством. Большая часть духовенства в изображении Мережковского выглядит воинством безбожных "шутов", но староверы-отшельники - еще более преступными, так как они или фанаты, или убийцы.
      В подглаве 3.4. "Особенности и трансформация мировосприятия социума в русской литературе XVIII века" отмечается, что трансформация средневекового мировоззрения, которой дал толчок Петр I, ознаменовала собой долгожданное наступление эпохи Просвещения. Однако расставание с мраком Средневековья было тяжелым - разгул церковного обскурантизма, еще прочные схоластические традиции, сопротивление новаторским идеям и реформам в известной мере препятствовали утверждению просветительских идеалов в стране. "Через тернии к истине" - вот как можно художественно определить тяжкую просветительскую деятельность Петра.
      Трансформация мировосприятия социума рождает целую плеяду поэтов - классицистов (расцвет классицизма 20-е-60-е гг. XVIII века) и прозаиков эпохи Просвещения (приблизительно с 60-х гг.) (А. Кантемир, В. Тредиаковский, М. Ломоносов, А. Сумароков, Н. Новиков, Д. Фонвизин, А.Радищев, Н. Карамзин и др.).
      Классицизм зародился во Франции в XVII веке, в эпоху расцвета феодально-абсолютистского государства. Отражая идеалы абсолютизма, классицизм выдвинул, как известно, культ высшей гражданственной ответственности, которой противопоставлялись личные чувства человека.
      Декартовский рационализм вытеснил теологический подход к оценке сущности бытия и человека, противопоставив вере - разум, а декартовский дуализм (дух и материя в человеческой природе) обусловил идеал классицизма - "двух миров", чувственного и разумного, первому из которых соответствуют люди, для которых закрыто познание высших идеалов (в основном, это представители низших сословий), ко второму же принадлежат дворяне, постигшие и исповедующие принципы так называемого разумного существования.
      Классицизм во Франции утверждался в атмосфере двух конфликтов: во-первых, с выражающей идеалы сопротивляющейся абсолютизму феодальной знати, литературой барокко (О. д´Юрфе, М. де Скюдери и др.), во-вторых, с так называемым бытовым реализмом буржуазии (П. Скаррон, Ф. Фюретьер и др.)
      Своего апогея французский классицизм достиг в трагедиях П. Корнеля ("Сид", "Гораций", "Цинна" и др.), Ж. Расина ("Андромаха", "Британник", "Береника" и др.), в которых с психологическим мастерством изображается конфликт между личным чувством индивида и его государственным долгом, а также в комедиях Ж.Б. Мольера ("Тартюф, или Обманщик", "Дон Жуан", "Мизантроп и др.)
      Русский классицизм своим формированием обязан не только влиянию французского классицизма, но и тем идеалам гражданственности и высших государственных ценностей, которые оставил в духовное наследие своей стране Петр Великий.
      Конфликт между индивидом и государством, личными интересами человека и долгом перед своей страной - смысл, идея и основа литературы классицизма. В русском классицизме сюда еще примешиваются просветительная и сатирическая тенденции.
      После обстоятельного анализа определенных произведений А. Кантемира, М. Ломоносова, В. Тредиаковского, А. Сумарокова с точки зрения проблемы конфликта и трансформации личности и общества делается заключительный вывод, что Петр Великий "прорубил" окно в будущее России с неимоверным трудом, суровостью и силой. "Отец русского Просвещения", Петр I навсегда остался в памяти народной как неутомимый труженик на благо отечества, победоносный и мудрый монарх. (Сказания: "О Петре Первом", "Петр Первый принимает совет пушечного мастера"). Образ прогрессивного царя и великого преобразователя нашел также отражение в романе А. Толстого "Петр Первый".
      Далее подытоживается, что "мрак" Средневековья навсегда уходит в прошлое, уступая место "яркому свету" Просвещения. История многовековой социально - психологической трансформации подходит к концу. Впереди еще длинный путь эволюционно-мировоззренческих модификаций социума России, но величайшей предпосылкой будущих духовных, культурных и научных достижений - прогрессивные идеалы "переломного века" - эпохи Просвещения.
      Древнерусская литература - это "зеркало", отражающее особенности жизни, быта и нравов социума Древней Руси. И если былины и сказания, легенды и летописи не могут быть яркими свидетельствами конкретных исторических событий, то правдивыми источниками к пониманию особенностей мировосприятия древнерусского общества все же являются.
      Так как религия является одним из решающих факторов психологии, мировоззрения, стереотипов поведения, менталитета целого народа, то в заключении исследования прослеживается трансформация религиозного мировосприятия в современное время.
      Данная проблема нашла свое отражение в романах Ч. Айтматова "Плаха", М. Булгакова "Мастер и Маргарита".
      После обстоятельного разбора идейно-художественного содержания романов с точки зрения проблемы подводится общий итог исследованию: прослеживание в диссертации процесса трансформации личности и общества Европы, России в историческом, психологическом, религиозном аспектах позволило показать сложные эволюционно-мировоззренческие модификации общества на протяжении большей части его исторического развития, определить те механизмы, которые приводят в движение сложнейшие социально - психологические процессы, порождающие трансформацию и прогресс (конфликты), определить специфику и особенности конфликтов личности и общества, утвердить понятие конвергенции как единственно возможного пути трансформации общечеловеческих архетипов.
      В заключении подводятся итоги исследования, обобщаются основные положения диссертации.
      
      
      
      Основные положения диссертации отражены в следующих публикациях автора:
      1. Когда были живы боги. (Об особенностях религиозного мироќпоќнимания). Elmi xəbərlər. ADU, Љ 6, Bakı, 2006, с. 183-187.
      2. К проблеме трансформации религиозного самосознания в процессе его эволюции. (Романы Д. Мрежковского "Юлиан Отступќник", "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь", исследовательќский труд Мурада Аджи "Полынь половецкого поля". Aspirantların və gənc TƏDQIQATÇIların XI Respublika elmi konfќranќsının materialları. Bakı, BDU, 2006, 269-270.
      3. Трансформация мировосприятия общества в период смены религиозного мировоззрения (Татий "Левкиппа и Клитофонт", Лонг "Дафнис и Хлоя", Д. Мережковский "Юлиан Отступник".) MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT (ƏDƏBİYYAT KONTEKSTLƏRİ). Bakı Slavќyan universiteti, II Beynəlxalq elmi konfrans. 24-25 noyabr 2006-ci il, Bakı, 2006, с. 37.
      4. Заря и расцвет (из истории христианства - романы Д. Мережковского "Юлиан Отступник", "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь", исследовательский труд Мурада Аджи "Полынь половецкого поля"). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemќləri, Љ 4, Bakı, 2006, с. 124-130.
      5. Козни Сатаны (на материале произведений Г. Джавида "Дьяќвол", Д. Мережковского "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь.) Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 3, Bakı, 2008, с. 292-297.
      6. Трансформация стереотипов общественного мировосприятия в древней и средневековой литературе Востока и Запада. MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, III Beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 21-22 noyabr, 2008, s. 142-144.
      7. Бессмертие Эдипа (к проблеме трансформации религиозного мировосприятия на ранних этапах истории). Elmi xəbərlər. ADU, Љ 6, Bakı, 2008, с. 206-213.
      8. Конфликт харизматической личности с обществом и властью. Elmi xəbərlər. ADU, Љ 5, Bakı, 2008, с. 247-252.
      9. Проблема конвергенции в средневековой литературе Востока и Запада. Elmi əsərlər (dil və ədəbiyyat seriyası), Љ 1, Bakı, 2008, с. 66-72.
      10. Трансформация социально-психологических явлений в художественной литературе. Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 4, Bakı, 2008, с. 148-153.
      11. Отражение в художественной литературе модификаций суфийской философии. Elmi xəbərlər. ADU, Љ 1, Bakı, 2009, с. 238-246.
      12. Философия хуруфизма в романе Исы Гусейнова "Судный день" (к проблеме трансформации религиозного мировосприятия социуќма). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 2, Bakı, 2009, с. 168-174.
      13. В согласии с богами (к проблеме понимания конфликта в античќном обществе). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual probќlemləri, Љ5, Bakı , 2009, с. 175-182.
      14. Проблема бессмертия в мифологическом мировосприятии. Dil və ədəbiyyat, Љ 2, Bakı, 2009, с. 168-170.
      15. Феномен эвгемеризма в мировосприятии древнего социума. Dil və ədəbiyyat, Љ 3, Bakı, 2009, с. 121-124.
      16. На коленях перед владыкой. (К проблеме специфики мирвосприятия древних социумов Востока и Запада). Dil və ədəbiyyat, Љ 4, Bakı, 2009, с. 147-150.
      17. Модификации мировосприятия социума в художественной литераќтуре. Текст и контекст: лингвистический, литературоведческий и методический аспекты. Том II. Текст и контекст в литературоведении. Сборник научных статей по материалам Международной научной конференции, посвященной 200-летию со дня рождения Н.В. Гоголя. 12-14 ноября 2009 года. Москва, 2009, с. 150-154.
      18. Пляска смерти (к проблеме мировосприятия средневекового социума западной Европы). Вестник (серия "Филологические науки"), Казахский гуманитарно-юридический университет, Љ7, Астана, 2010, с. 39-44.
      19. Индивидуальная эсхатологическая доктрина в восприятии человека Средневековья (Аквинат, Данте, Рабле). Dil və ədəbiyyat, Љ 1, Bakı, 2010, с. 139-143.
      20. К проблеме семантической идентичности некоторых особенностей фольклорных сюжетов Востока и Запада. Вестник Павлодарского государственного университета им. Торайгырова (Филологическая серия). 2010, Љ 4, с. 209-214.
      21. Антиклерикальные мотивы в европейских литературах эпохи Возрождения. Dil və ədəbiyyat, Љ 2, Bakı, 2010, с.149-153.
      22. Нет повести печальнее на свете... (К одной особенности миќроќвосприятия восточного социума раннего Средневековья). Dil və ədəbiyyat, Љ 4, Bakı, 2010, с. 165-167.
       23. Последний рыцарь (к проблеме особенностей и трансформации рыцарского идеала). MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYќYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, I MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 22-23 oktyabr, 2010, с.63
      24. Во имя Свободы. (Проблема несоответствия положительной идеи с ее воплощением). Dil və ədəbiyyat, Љ 3, Bakı, 2010, с. 194-196.
      25. Архетип женских образов в литературах Востока. Elmi əsərlər (dil və ədəbiyyat seriyası), Bakı, 2010, Љ 1, с. 20-25.
      26. Проблема религиозного конфликта в русской литературе: от Древней Руси к новой России. Филологические науки. Полтавский Национальный Педагогический университет им. В.Г. Короленко, выпуск 8, 2011, с. 14-18.
      27. К особенностям мировосприятия социума древней Руси. Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2011, Љ 3, с.185-190.
      28. Миф и реальность (К проблеме трансформации мировоззрения социума Древней Руси в период смены политеизма монотеизмом). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2011, Љ 4, 194-198.
      29. Праздник шутовства всерьез. "Dil və ədəbiyyat", Bakı, 2011, Љ 3, 146-152.
      30. Цена "нежности" Медеи (гуманистическое начало в мировоззрении социума) Elmi xəbərlər. ADU, Bakı, 2011, Љ3, 239-245.
      31. Добро и Зло (к проблеме дуалистического мировосприятия социума в период религиозно-мировоззренческой трансформации). Язык как фактор интеграции образовательных систем и культур. Международная научно-практическая конференция. Сборник научных статей. Выпуск VI. ЧастьI. Белгород, 2011, 108-114.
      
      32.Искупительный путь адамов. Монография. Баку: Мутарджим, 2011, 580 с.
      
      33. Проблема переосмысления религиозных постулатов в современное время."Dil və ədəbiyyat" Jurnalı, Bakı, 2012, Љ 2, 166-169.
      34. Проблема взаимоотношений личности и общества (на примере романов Д. Мережковского "Юлиан Отступник", "Леонардо да Винчи", Исы Гусейнова "Судный день"). Наука и бизнес: пути развития. Научно-практический журнал. Отдел "Филология". Москва, 2012 г., Љ 7 (13), 70-75.
      35. Особенности и трансформация мировосприятия социума в русской литературе XVIII века.Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2012, Љ 3, 155-159.
      36. От гуманистического идеала до порочной реальности (отражение в литературе проблемы трансформации положительной идеи в отрицательное проявление) Глобальный научный потенциал. Научно-практический журнал. Санкт-Петербург, 2013, Љ 3 (24), 58-62.
      
      
      
      AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
      
      BAKI SLAVYAN UNİVERSİTETİ
      
      
      
      Əlyazma hüququnda
      
      
      
      
      
      LEYLA ƏKRƏM qızı MİRZƏYEVA
      
      RUS VƏ XARİCİ ƏDƏBİYYATDA ŞƏXSİYYƏT
      VƏ CƏMİYYƏTİN MÜNAQİŞƏSİ VƏ TRANSFORMASİYASI
      
      
       5718.01 - Dünya ədəbiyyatı (Rus ədəbiyyatı)
       5715.01 - Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbi təhlil və tənqid
      
      
      
      
      filologiya elmləri doktoru adı almaq üçün dissertasiyanın
      
      
      A V T O R E F E R A T I
      
      
      
      
      
      
      
      Bakı-2014
      
      Dissertasiya Bakı Slavyan Universitetinin филолоэийа факцлтясинин klassik rus яdяbiyyatы kafedrasыnda yerinя yetirilmiшdir.
      
      Rəsmi opponentlər: Kiyev Milli Linqvistik Universitetinin
      Ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi
       kafedrasının professoru,
      filologiya elmləri doktoru
      Tatyana Severinovna Meyzerskaya
      
      Bakı Slavyan Universitetinin
      Ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedrasının professoru, filologiya elmləri doktoru
      Rəhilə Hüseyn qızı Quliyeva
      
      AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin professoru, filologiya elmləri doktoru
      Nailə Bəybala qızı Muradəliyeva
      
      Aparıcı təşkilat: Bakı Dövlət Universitetinin Rus ədəbiyyatı tarixi kafedrası təklif olunur.
      
      Mцdafiə "___" _____________ 2014-cü il saat "_______""da Bakı Slavyan Universitetinin nəzdində filologiya elmləri doktoru adı almaq üçün dissertasiyaların mцdafiəsiни тяшкил едян D.02.071 Dissertasiya Şurasının iclasında keчiriləcəkdir.
      
      Цnvan: AZ 1014, Bakı şəhəri, S.Rцstəm kцчəsi, 25.
      
      Dissertasiya ilə Bакы Sлавйан Uниверситетинин kitabxanasında tanış olmaq olar.
      
      Avtoreferat "_____" ____________ 2014-ci ildə göndərilmişdir.
      
      D.02.071 Dissertasiya Şurasının elmi katibi
      filologiya elmləri цзря фялсяфя доктору,
      dosent N.R. Muqimova
      
      İŞİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI
      
      Mövzunun aktuallığı. Şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası problemi tarixi inkişafın bir çox mərhələləri boyunca aktual və sona qədər tam tədqiq olunmamış problemdir. Bəşəriyyət inkişafı boyu ibtidai, ilkin başlanğıcından nə qədər uzaqlaşırsa, tarixinin, inkişaf qanunauyğunluqlarının, mütərəqqi modifikasiylarının qlobal və lokal səbəblərinin, müxtəlif xalqların milli arxetiplərinin etimologiyasının mahiyyətinin dərk edilməsinə maraq da bir o qədər güclü şəkildə özünü büruzə verir. Bu kontekstdə ayrı-ayrı xalqların milli arxetiplərinin etimologiyasının mahiyyəti və onların tarixi kökləri xüsusi dərin elmi və idraki əhəmiyyət daşıyır. Bu problem yalnız psixoloji və tarixi əsərlərin materialları əsasında öyrənilmir. Təqdim olunan dissertasiyada şəxsiyyət və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti qədim dövrün şifahi və yazılı yaradıcılığı, Orta əsrlərin epos, rəvayət və salnamələrinin, habelə bədii ədəbiyyatın materialları, psixologiya və tarix üzrə klassik elmi işlərin materialı əsasında tədqiq edilir. Yəni, şəxsiyyət və cəmiyyətin tarix boyu transformasiyası, insan və cəmiyyət arasında münasibətlər yalnız ideya-bədii aspektdə deyil, eyni zamanda ictimai-psixoloji aspektlərdə də təhlil edilir.
      Sosiumun hər dövrdə sosial dünyagörüşünün transformasiyası, onun psixoloji və ictimai fərdiliyinin xüsusiyyətlərinin araşdırılması şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası probleminin, ictimai münaqişələr və onların hərəkətverici qüvvələrinin sosial-dini sistem və ya sosial formasiyaların (bəzən eyni zamanda hər ikisinin) tədqiq edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin tədqiq edilməsi araşdırılan hər bir dövrün sosiumuќnun sosial dünyagörüşünün, bu sosiumun probleminin ətraflı təsvirindən, sosial-dini sistem və ya sosial formasiyaların hər bir yetişməkdə olan əvəzləyicisinin psixoloji motivlərinin və sosial səbəblərinin aydınlaşdırılmasından ibarətdir.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası (müəyyən zaman çərçivəsində) probleminin tədqiqi də insan psixologiyasının, şüurunun, dünyagörüşünün tarixi inkişafın böyük bir dövrü boyunca modifikasiyasının xüsusiyyətlərinin çoxaspektli təhlilini nəzərdə tutur. Ondan əlavə hər bir dövrün sosiumunun dünyanı qavrayış tərzinin - dini baxışlarının (dinin qədim insanların dünya görüşlərinin xüsusiyyətlərinin parlaq nümunəsi kimi meydana gəlməsinə kimi bəzi versiyalara qədər), esxatoloji təsəvvürlərin, gec-tez həlledici transformasiyaya məruz qalan və bununla da yeni formasiya və ya dini sistemin meydana gəlməsinə, təşəkkülünün başlanmasına səbəb olan mədəni dəyərlərin spesifik cəhətlərinin hərtərəfli və dərin təhlili də son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sosial-mütərəqqi prosesin təşəkkülü mexanizmləri də tədqiqatın obyektidir.
      Ədəbiyyatda şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin ətraflı şəkildə öyrənilməsi üçün tədqiqata sosial psixologiyanın əsas prinsipləri də cəlb edilir. Biz əsasən sosial psixologiya üzrə məhz Qərbin (Avropa) və Rusiyanın tarixinin nəhəng bir dövrünü nizamlanmış, ardıcıl şəkildə təqdim və təsəvvür etməyə imkan verən əsərləri tədqiq edirik. Məsələn, nümunə üçün qeyd edək ki, sosial psixologiyada ictimai əhval-ruhiyyənin xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi müəyyən dövrlərin sosiumunun fərqləndirici xüsusiyyətlərinin xarakteristikasındakı əsas məqamlar kimi sosial-psixoloji halın keyfiyyətlərinə arxalanmağı mümkün hesab edir.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin tədqiqinin aktuallığı həm də ondan ibarətdir ki, Avropa və Rusiya xalqlarının dini, psixoloji, mənəvi, mədəni və yaradıcı inkişaf xüsusiyќyətlərinin qarşılaşdırılması zamanı meydana çıxan identik hallar fenomeninin izah edilməsi üçün konvergensiya anlayışı öz təsdiqini tapır. Ərazi baxımından bir-birindən uzaq olan xalqların folklor və eposundakı semantik cəhətdən oxşar süjet elementlərindən söhbət gedirsə, bir çox hallarda bu məsələ A.Veselovskinin "Köçəri süjetlər" nəzəriyyəsi ilə deyil, konvergensiya fenomeni ilə izah edilir. Avropa və Rusiya sosiumlarında şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin öyrənilməsi və bu problemin ədəbiyyatda əks olunması müxtəlif xalqların tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinin identik olmasının qlobal səbəbi kimi vahid ümumbəşəri arxetip olan "özlük" (Yunq) arxetipindən irəli gələn konvergensiya fenomeni versiyasını təsdiq etməyə imkan verir. Konvergensiya probleminin tədqiqi təqdim olunan doktorluq dissertasiyasının stuktur quruluşunu müəyyən edir. Ərazi baxımından bir - birindən uzaq olan Qərb, Şərq və Rus xalqlarının dünyagörüşünün transformasiya xüsusiyyətlərində konvergensiya fenomenini əyani şəkildə sübut etmək məqsədi ilə dissertasiyada Rus, Yaxın Şərq və Qərb ədəbi mətnlərin paralel təhlili aparılır. Qədim Yunan, Skandinaviya mifləri, Rus folkloru, Midiya dastanları və b. müqayisə edilir. Bu da, ayrı-ayrı xalqların ədəbiyyatında müəyyən süjet elementlərinin identikliyinin izaќhında konvergensiya fenomeni nəzəriyyəsinin əsaslı olmasını təsdiq edir.
      Dissertasiyanın aktuallığı şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin Avropa, habelə Rusiya xalqlarının şifahi və yazılı mənbələrinin, eyni zamanda bədii ədəbiyyatın materiallarında tədqiq edilməsi ilə şərtlənir. Göstərilən faktlar bu sosiumların transformasiya və inkişaf yolları kimi ümumbəşəri konvergensiya halının mövcud olduğunu təsdiqlədiyi zaman Yaxın Şərq xalqlarının sosial-idraki transformasiyasının əsas dönüş nöqtələri (dini sistemlərin dəyişməsi, inkişafın müəyyən mərhələsində humanist dini ideyanın müvəqqəti durğunluğu, Qərbdə və Yaxın Şərqdə Renessans) qısaca xarakterizə edilir.
      Dissertasiyanın kompozisiyasının məhz belə olması şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası və onunla sıx bağlı olan konvergensiya probleminin tədqiqinin əsaslı şəkildə planlaşdırılmış konsepsiyasından irəli gəlir. Şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiya probleminin xarakteri də işin strukturuna təsir göstərir. Cəmiyyətin tarixi və dünyagörüşü transformasiyası çoxşahəli prosesdir. Bu proses yalnız ictimai psixologiyanın qlobal dəyişiklikləri ilə şərtlənən sosial modifikasiyalardan ibarət deyil. Odur ki, tədqiqat həm də şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi əsasında Avropa tarixində baş verən humanist və "dionisi" başlanğıcının transformasiyasının izlənməsi nöqteyi - nəzərdən aktualdır. Burada paralel şəkildə konvergensiya Şərq dastanları əsasında sübuta yetirilir. Bədii ədəbiyyat əsərlərinə əsaslanaraq bəşəriyyət tarixində sosial-psixoloji hadisələrin transformasiya prosesi izlənilir. Burada yenə də şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişələrinin tarixi, onların sosial münaqişəyə - yəni insurgent hərəkata çevrilməsi işıqlandırılır.
      Qoyulan problemin tədqiqinin gedişatında aşağıdakılar təqdim olunur: inkişafın ən erkən mərhələlərində Avropa sosiumunun dünyagöќrüşünün mifologiya və şifahi, yazılı yaradıcılıq abidələrində əks etdirilən xüsusiyyətləri (Yeni dövr tədqiqatçılarının əsərlərinin tədqiqata cəlb edilməsi vasitəsilə qədim insanların görüşlərinin səciyyəvi xüsusiyќyəti kimi dinin mənşəyi məsələsi işıqlandılır); esxatoloji təsəvvürlər; ibtidai icma quruluşundan quldarlıq quruluşuna keçid prosesi (psixoloji transformasiya); bütpərəstliyin çiçəkləndiyi dövrün mədəni və estetik dəyərlərinin xüsusiyyətləri (Sofokl, Esxil, Vergili, Menandr, Lonq, Axil Tati); müasir oxuma (Yeni dövr) - D.Merejkovski "Allahların ölümü (Dönük Yulian)", hermenevtik təfsir - filosof Losev və b). Digər tərəfdən bütpərəst dünyagörüşünün transformasiyası prosesi izlənir, dövrünü keçirmiş və yeni dünya düzənlərinin ictimai psixologiyanın modifikasiyasından irəli gələn və ictimai-dini görüşlərin əvəzlənməsi ilə bitən, monoteizmin və yeni ictimai formasiyanın - feodalizmin bərqərar olması ilə başlayan sosial münaqişəsi və sosial səbəbləri öyrənilir (D.Merejkovski "Allahların ölümü (Dönük Yulian)", Q.Senkeviç "Quo vadis" (Hara gedirsən).
      Humanist dini ideyanın - dinin inkişafının müəyyən mərhələsində - mənfi təzahür transformasiyasının psixoloji fenomeni araşdırılır. Artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qoyulan problemin tədqiqi həm də bəşəriyyətin demək olar ki, bütün inkişaf tarixi (Orta əsrlər və yeni dövrün yazılı abidələrin materialları əsasında) boyunca sosiumun dünyagörüşündə humanist başlanğıcın transformasiyası proseslərinin, daha sonra sosial-psixoloji halların (münaqişələrin tarixi) təhlilindən, habelə dahi, qeyri-adi şəxsiyyətin cəmiyyət və hakimiyyətlə münaqişəsinin etimologiyasının aydınlaşdırılmasından ibarətdir.
      Tədqiqat işində tarixdə şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası probleminin fonunda (şifahi və yazılı abidələrin, habelə bədii ədəbiyyatın materialları əsasında) şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi problemi də tədqiq edilir. Bu iki, bir-birilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar olan problem (sadə dillə desək, sosial münaqişələri şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişəќsinin törəməsi hesab etmək olar) bütün tarixi təkamülün ayrılmaz hərəkətverici qüvvələridir.
      Rusiyada şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin tədqiqatı elə həmin problemin Avropa xalqlarının mifoloќgiyası və ədəbiyyatının materialları əsasında (qısaca ifadə etsək məsələ Yaxın Şərqin tarixinin mühüm, dönüş məqamlarına toxunduqda bu region xalqlarının) aparılan tədqiqatlarının artıq əldə edilmiş nəticələri əsasında həyata keçirilir
      Bu tez-tez rast gəlinən paralelizm, dünyanın müxtəlif xalqlarının görüşlərinin inkişafındakı identikliyi, yəni, vahid ümumbəşəri arxetipdən irəli gələn konvergensiyanın təqdimatını daha da asanlaşdırır.
      Qədim Rusiyada şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin əsasında Xeyir və Şər başlanğıclarının əbədi qarşıdurması arxetipi durur. Bu arxetipin transformasiyası folklorda qara və işıqlı qüvvələr kimi təcəssümünü tapan konvergent surətlərin yaranmasına səbəb oldu. Öz növbəsində bu surətlər də özlüklərində sosial-dini görüşlərin transformasiyası dövründə artıq dövrünü keçirmiş bütpərəstliyi (qara qüvvələr, bədheybət məxluqlar) və yeni dini -xristianlığı (Xeyrin işıqlı qüvvələri) təmsil edir.
      
      Qərb və Yaxın Şərqin xalqlarının inkişaf və transformasiyasının tarixində olduğu kimi Qədim Rusiyada da çoxallahlılığın təkallahlılıqla əvəz edilməsi bitən dünya düzəni ilə yeni qurulan dünya düzəninin qlobal qarşı durması ilə əlamətdardır. Daha sonra bərqərar olan monoteist din real gerçəklikdə humanist idealların staqnasiyasına məruz qalır, cəhalətpərəstliyin və fanatizmin zülmət, azğın səltənətindən sonra mənəvi dəyər və ideyaların canlanması ilə müşayiət olunan İntibah dövrü başlayır. Rusiyada bu dövr Maarifçilik dövrü adlanır.
      Tədqiqatın predmetini folklorda, Orta əsrlər dövrünün yazılı abidələrində, bədii ədəbiyyatda əks olunan şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişə və transformasiyası problemi təşkil edir.
      Tədqiqatın obyekti - Bibliyadan, Quran-i - Kərimdən mətnlər, qədim yunan, şumer-akkad mifologiyası, qədim rus folkloru-bılinalar, dastanlar, Qədim Şərqin (Midiya) dastanları (Herodotun izahında), və b; Orta əsrlər dövrü dastanları, eposları, salnamələri: "Böyük Edda", Snorri Sturluson "İnqlinqlar haqqında saqa", "Kiçik Edda","Nibelunqlar nəğməsi", "Dədə Qorqud qədim dövr rus ədəbiyyatının əsərləri "Fani illər haqqında povest", "Knyaz Vladimirin xətrinə və şəninə", "İqor polku haqqında dastan", "Daniil Zatoçnikin dastanı", "Çarqradın 1204-cü ildə səlibçilər tərəfindən alınmaıs haqqında povest", "İvan Qroznının A.M.Kurbskiyə ilk məktubu", "IV İvanın Novqoroda səfəri haqqında povest", "Həyatla ölümün mübahisəsi", "Protopop Avvakumun həyatı", "Dərd-Bədbəxtlik haqqında povest" və b..); cəmiyyət və şəxsiyyətin münaqişəsi: D.Merejkovskinin "Məsih və Dəccal" (Pyotr və Aleksey); maarifçi şairlər - A.Kantemirin, M.Lomonosovun, V. Trediakovskinin , A.Sumarokovun, rus klassik ədəbiyyatının - A.Puşkin və F.Dostoyevskinin əsərləri, Avropa İntibahı nümayənədələrinin-C.Çoserin, A.Dantenin, C.Bokkaççonun, F.Rablenin və b.
      Öyrənilmə dərəcəsi Dissertasiyada tədqiqat obyekti folklor, yazılı ədəbiyyat abidələri və bədii ədəbiyyatda şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası problemidir. Bu baxımdan və bu kontekstdə yuxarıda göstərilən problem kifayət qədər öyrənilməmiş, Avropa, Rusiya (o cümlədən Yaxın Şərq) sosiumlarının təsəvvürlərinin transformasiyasının xüsusiyyətləri tam mənası ilə, ardıcıl və bütöv şəkildə izlənməmişdir. Bununla yanaşı, müəyyən dövrlərdə şəxsiyyət və cəmiyyət problemini, və şəxsiyyət və cəmiyyətin dünyagörüşünün xüsusiyyətlərinin təhlilinə həsr olunmuş tədqiqatlar diqqəti cəlb edir. (Məs. B.Yerunovun, B.Parıgınin, V.Kramnikin, B.Porşnevin, A.Losevin, A.Qureviçin, Y.Xeyќzingin, N.Konradın, Q.Makaqonenkonun, D,Lixaçevun, İ.Braginskinin, A.Deminin, S, Lodzinskinin və b.).
      Bizi tarixin böyük kəsiyi boyu şəxsiyyət və cəmiyyətin transfor-masiya prosesi, yəni dünyagörüşü və sosial modifikasiyalar maraqlandırır. Münaqişələrin qlobal nəticəsi olan həmin problem onun rus və xarici ədəbiyyatda əks olunması nöqteyi-nəzərdən təhlil olunur. Deyilən aspektdə bu problem tədqiq olunmamış qalır. Və şübhəsiz, yuxarıda adı çəkilən müəlliflərin əsərlərini cəlb etmədən bu problemin həlli mümkün deyil. Ondan əlavə, deyilən kontekstdə F.Nitsşenin, V.İvanovun, M.Baxќtinin, V.Belinskinin, Y.Lotmanın, N.Balaşovun, S.Aptın, M.Adjının əsərləri də son dərəcə əhəmiyyətlidir.
      Sovet hakimiyyəti illər boyu rus mühacirət ədəbiyyatının nümayənќdəsi, yazıçı D.Merejkovskinin yaradıcılığını elmi prosesin periferiyasına atıb. Buna görə də dissertasiyamızın əsərləri konseptual baxımdan tədqiqatımızdan "qırmızı xətlə" keçən mərkəzi fiquru-D.Merejkovskidə da kifayət qədər öyrənilməyib.
      Müəllifin tədqiqat üçün xüsusilə seçdiyi materiallar nəzərə alınarsa, humanistik ideyanın transformasiyası - inkişafının müəyyən mərhələsində şərə transformasiyası, sosial-psixoloji halların (münaqişələrin tarixi) transformasiyası, habelə dahi, qeyri-adi şəxsin cəmiyyət və hakimiyyətlə münaqişəsinin etimologiyasının aydınlaşdırılması - problemi də kifayət qədər öyrənilməyib. Dissertasiyada həmin problem müəllifin tədqiqat üçün xüsusilə seçdiyi ədəbiyyat əsasında təqdim olunur.
      Cəmiyyətin tarixi və dünyagörüşlərinin transformasiyası çoxşaxəli prosesdir. O, yalnız ictimai psixologiyadakı qlobal dəyişikliklərdən irəli gələn sosial modifikasiyalar deyil. Avropanın tarixində transformasiya prosesləri və humanizm başlanğıcını və "Dionis başlanğıcını", cəngavər idealı fenomenini tədqiq etmək də (paralel olaraq konvergensiya vəziyќyətini şərq nağıllarının nümunəsində sübut edərək) çox mühüm məsələdir.
      Sosial münaqişələrin təkan verdiyi şəxsiyyət və cəmiyyətin transforќmasiyası prosesinin izlənməsi yerli və rus tədqiqatçıları tərəfindən kifayət qədər öyrənilməmiş əsərlərin (Y.Şpringerin "İfritələrin çəkici", U.Ekonun "Qızılgülün adı") təhlil zərurətinin meydana gəlməsinə səbəb oldu.
      Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri.
      1. Əsas məqsəd Avropanın, Rusiyanın və qismən də Yaxın Şərqin tarixi inkişafı boyunca şəxsiyyət və cəmiyyətin sosial və dünyagörüşü transformasiyalarının proseslərinin tədqiq edilməsi (tarixin ən erkən dövrlərindən Rusiyada maarifçilik dövrünə kimi)
      2. ictimai-dünyagörüşü və tarixi transformasiya kimi qlobal prosesdə sosial münaqişə doğuran şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişələrinin mahiyyətini və rolunu təyin etmək. Tədqiqat Avropa və Rusiya xalqlarının ədəbiyyatı materialı əsasında aparılır.
      Tədqiqatın qarşısında duran konkret vəzifələr də bunlarla bağlıdır:
      1. Ədəbiyyatda əks olunan sosial münaqişələrdən irəli gələn sosial və dünyagörüşü transformasiyasını keçirən hər bir dövrün sosiumunun dünyagörüşü özəlliklərini tədqiq etmək.
      2. Ədəbiyyatda əks olunan sosial formasiya və dini sistemlərin dəyişќməsinə səbəb olan sosial və dünyagörüşü transformasiyalarının xüsusiyќyətlərini göstərmək.
      3. Ədəbiyyatda çox zaman sosial-dünyagörüşü transformasiyalarına təkan verən sosial münaqişələrə çevrilən şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münaqişələrin mənşəyi və inkişafı proseslərini təhlil etmək
      4.Hər bir tədqiq edilən dövrün cəmiyyətinin sosial-dünyagörüşü modifikasiyalarının xüsusiyyətlərini müəyyən etmək.
      5.Ədəbiyyatda əks olunan yalnız hər bir dövrün şəxsiyyət və cəmiyyətinin sosial-dünyagörüşü transformasiyalarının xüsusiyyətlərini deyil, həm də şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişəsinə, "Dionis başlanğıcına" əsaslanan transformasiyaları, habelə tarixin çox böyük bir dövrü boyunca insanda humanist başlanğıcların tədqiq edilməsi.
      6.Tamamilə fərqli, bir-birindən uzaqda yaşayan - Avropa, Rusiya, Yaxın Şərqin xalqları arasında, onların folklor və eposunda əks olunan müəyyən dünyagörüşü xüsusiyyətlərinin identikliyi fenomenini araşdırmaq. Bununla bağlı olaraq, ümumbəşəri insan arxetiplərinin mümkün transformasiya yolu kimi konvergensiya versiyasını təsdiq etmək. (Qədim Yunanıstan mifologiyası, Qədim Şərq dastanları, Skandinaviya mifləri, Şərq və Qərb orta əsrlər eposu və b.).
      7.Fərqli, ərazicə bir-birindən uzaqda yaşayan xalqlarda süjetlərin idenќtikliyi fenomeninin bir çox hallarda A.Veselovskinin "Köçəri süjetќlər" nəzəriyyəsi ilə deyil, konvergensiya nəzəriyyəsi ilə izah edərək sübutќlu şəkildə əsaslandırmaq.
      Dissertasiyanın elmi yeniliyi. Dissertasiyanın elmi yeniliyi əsasən qarşıya qoyulan məqsədlə - tarixin erkən mərhələlərindən İntibah dövrünə (Avropa), Maarifçilik dövrünə (Rusiya) qədər Avropa, Rusiyada, konvergensiya versiyasının sübut edilməsi üçün zəruri olan yerdə - Yaxın Şərqdə - şəxsiyyət və cəmiyyətin mürəkkəb sosial və dünyagörüşü transformasiya proseslərini tədqiq etmək məsələsi ilə təyin edilir.
      İlk dəfə olaraq, şifahi xalq yaradıcılığından, salnamə və eposlardan, habelə bədii ədəbiyyatdan xüsusilə seçilmiş nümunələrin təhlili əsasında müxtəlif dövrlərin və müxtəlif xalqların sosial-dünyagörüşü modifikasiyaќlarından, həmçinin şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişələrinin, (sosial-dünya görüşü transformasiyaların meydana gəlməsinə səbəb olan) sosial münaqişələrin xüsusiyyətlərindən baş çıxarmaq, onları araşdırmaq üçün təşəbbüs göstərilir.
      Dissertasiyanın metodoloji əsası ədəbi-bədii materialın ədəbi-tarixi və ədəbi-nəzəri aspektlərini birləşdirən kompleks idrakı prinsiplərindən, folklor, epik, bədii mətnlərin tam təhlilindən, habelə başqa müəlliflərin bu romanlara konseptcə yaxın əsərlərinin öyrənilməsindən ibarətdir.
      Dissertasiyanın nəzəri əhəmiyyəti rus və xarici ədəbiyyatda müxtəlif dövrlərin sosiumlarının dünyagörüşləri və psixologiyasının xüsuќsiyyətlərinin, sosial-dünyagörüşü modifikasiyaları proseslərinin, sosial formasiya və dini sistemlərin qlobal dəyişməsi dövrlərində şəxsiyyət və cəmiyyətlərin transformasiyasının, habelə bu transformasiyanı katalizasiќya edən sosial münaqişələrin tədqiqatından ibarətdir.
      Dissertasiyanın praktiki əhəmiyyəti Dissertasiyanın əsas müddəa və nəticələrindən ali məktəblərdə tədris edilən nəzəri və tarixi-ədəbi kurslarda, konkret desək, rus ədəbiyyatı, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, dünya ədəbiyyatı üzrə mühazirələrdə istifadə edilə bilər. Sonda çıxarılan nəticələr folklor-mifologiya, rəvayətlər, o cümlədən orta əsrlərin salnamələri və eposlar, bütövlükdə ədəbi proses sahəsində bilikləri dərinləşdirməyə kömək edəcəkdir.
      Müdafiəyə aşağıdakı müddəalar çıxarılır:
      1. Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi transformasiyaya məruz qalaraq, sosial münaqişələrə gətirib çıxarır. Həmin münaqişələr son nəticədə sosial formasiyaların və dini sistemlərin dəyişməsi, bir-birini əvəz etməsi üçün zəmin yaradır.
      2. Şəxsiyyət və cəmiyyətin dünyagörüşü hər zaman - Antik dövrdə, Orta əsrlər və İntibah dövründə də - ədəbiyyatda unikal şəkildə əks olunan səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik idi.
      3. Bəşər tarixinin hər dövründə şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası müəyyən xüsusiyyətlərə malik idi.
      4. Həmin proses mifologiyada, orta əsrlər eposlarında, dastanlarında, salnamələrində, bədii ədəbiyyatda özünə məxsus şəkildə əks olunur.
      5. Monoteistik dinlərin əsasında duran humanistik ideyalar inkişafının müəyyən mərhələsində staqnasiyaya məruz qalır. Bu prosesdə rus və xarici ədəbiyyatda parlaq şəkildə əks olunur.
      6. Ümumbəşər arxetiplərin transformasiyası konvergensiya yolu ilə baş verir.
      7. Ərazicə bir-birindən uzaq olan xalqların foklorunda mövcud olan identiklik əksər hallarda A.Veselovskinin "köçəri süjetlər" nəzəriyyəsi ilə deyil, konvergensiya fenomeni ilə izah olunur.
      8. Müxtəlif xalqların (Avropa, Rusiya, Yaxın Şərq) tarixi və dünyaќgörüşü inkişafının qlobal identikliyi konvergensiya fenomeni ilə izah olunur.
      Dissertasiyanın aprobasiyası. Dissertasiya Bakı Slavyan Univer-sitetinin Rus ədəbiyyatı kafedrasında yerinə yetirilib. Tədqiqatın əsas müddəa və nəticələri AAK-ın təsdiq etdiyi siyahıya daxil olan Azərbaycan jurnalları və xarici jurnallarda, habelə Azərbaycanda və xaricdə keçirilən elmi-praktiki konfransların material toplularında nəşr edilmiş bir sıra məqalələrdə əksini tapmışdır.
      İşin strukturu. Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Dissertasiyanın ümumi həcmi 267 səhifədir.
      
      
      İŞİN ƏSAS MƏZMUNU
      
      Girişdə dissertasiyanın ümumi xarakteristikası verilir, məzmun seçimi, onun aktuallığı, öyrənilmə dərəcəsi, elmi yeniliyi əsaslandırılır, tədqiqatın məqsədləri, vəzifə və metodları müəyyən edilir, onun nəzəri və praktiki əhəmiyyəti təyin edilir. Bundan əlavə mövzu üzrə tənqidi ədəbiyyatın icmalı verilir, dissertasiyanın əsasına qoyulan material göstərilir, elmi işin əsas müddəalarının və yekunlarının müəllifin nəşr olunmuş əsərlərində aprobasiya olunması barədə məlumat verilir.
      Dissertasiyanın "Tarixin erkən mərhələlərində şəxsiyyət və cəmiyќyətin münaqişə və transformasiyası" adlı birinci fəslinin 1.1. "Psixoќloqlar ictimai problem haqqında" adlı yarımfəslində problemin ətraflı tədqiq edilməsi üçün sosial psixologiyanın şərtləndirilmiş sosial münaqişələri, cəmiyyətin proqressiv modifikasiyaları, sosial düzəni, dövrün xüsusiyyətləri və sosiumun psixologiyası ilə fərdin psixologiyası və bütövlükdə kütlənin psixologiyası arasında mövcud olan məlum qarşılıqlı əlaqələr haqqında əsas prinsipləri verilir. Sosial psixologiya prinsiplərinin dərki də çox zaman insurgent hərəkat kimi ictimai-tarixi transformasiyalara səbəb olan belə nəhəng, münaqişəli sosial hadisələrin təbiətinin və etimologiyasının təqdim edilməsinə yardımçı olur.
      Qeyd edilir ki, tarixdə şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişə və transќformasiyası probleminin tədqiqi (mifologiya, əfsanələr, yazılı abidələrin, habelə bədii ədəbiyyatın materialları əsasında) müəyyən dövrlərin sosiumunun dünyanı idrak xüsusiyyətlərinin təhlili ilə sıx bağlıdır. Ona görə də dissertasiyada ictimai formasiya və dini sistemlərin bir-birini əvəz etməsi tarixinin həll edici anlarında növbəti sosial-dünyagörüşü transformasiyasını göstərməzdən əvvəl şəxsiyyət və cəmiyyət probleminin fonunda sosial stereotiplərin, dini və sosial idrakın, hər bir tarixi dövrdə cəmiyyətin psixoloji xüsusiyyətlərinin ədəbiyyatda əks olunmasının tədqiqinə kifayət qədər yer ayrılır. Hər bir müəyyən dövrün cəmiyyətinin təsəvvür və görüşlərinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi sosial əhval-ruhiyyə tipinin izah edilməsi ilə ayrılmaz surətdə sıx bağlıdır.
      Dissertasiyanın tədqiqatının mərkəzində Qərb, Şərq və Rusiya xalqlarının tarixini müəyyən edən ümumbəşəri arxetip transforma-siyalarının həyata keçdiyi qlobal yol olan konvergensiya problemi durur.
      1.2. "Dini dünyagörüşün transformasiyası (dinin meydana gəlməsi haqqında iki versiya)". Tarixin erkən mərhələlərində dini görüşlərin transformasiya probleminin tədqiqi dinin mənşəyi haqqında iki versiyanın təhlili zərurətinə səbəb olur ki, bu da qədim insanların görüşlərinin xüsusiyyətlərinin dərin və bütöv mənzərəsini verir. Qeyd edilir ki, şəxsiyyət və cəmiyyətin dini görüşlərinin transformasiyası fenomeninin kökləri öz əvvəlini bəşəriyyətin "beşiyindən" götürür.
      Belə demək mümkünsə, Edip kompleksinin birinci versiyası Z.Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsinin üzərində qurulub. Sonuncunun əsasında Sofoklun məhşur "Hökmdar Edip" faciəsinin özülünü təşkil edən ölümsüz bir süjet durur. Freyd şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi problemini özünəməxsus şəkildə həll edir. O, bu süjeti özünün "Totem və tabu" əsərində əksini tapan "ibtidai ordu" və totemizmin mənşəyi nəzəriyќyəsinə kimi quraşdırır, Freyd hesab edir ki, sosial təşkilatlar, mənəviyyat və din belə əsasını "Edip kompleksi"ndən götürür.
      Qədim insanların təsəvvürlərinin xüsusiyyətlərini xeyli açan və şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişəsi problemini başqa cür həll edən ikinci versiya - evhemerizm nəzəriyyəsidir (Evhemer - e.ə. IV əsrdə yaşamış qədim yunan filosofu olub və dinin mənşəyini ilk olaraq qeyri-adi insanların onların orijinallığı ucbatından ilahiləşdirilməsi (ölümündən sonra və ya yaşadığı zaman) ilə izah edib.
      Qədim insanların psixologiyasında şübhəsiz yer almış əcdadların ilahiləşdirilməsi prosesinin izlənməsi məqsədilə dissertasiyada miflər (qədim yunan, şumer-akkad, skandinav), qədim yunan şairi Hesiod və skandinav skaldu Snorri Sturlusonun əsərləri tədqiq edilir. Qeyd edilir ki, tədqiqatın bu cür genişliyi insanların psixologiyasında müəyyən təsəvvür yönəmlərin (konvergensiya) ümumbəşəri səciyyəsini bir daha təsdiq edir.
      Hesiodun "Günlər və əməklər" və "Teoqoniya" əsərləri görkəmli əcdadların ilahiləşdirilməsi prosesini sanki "möhürləmişdir", bir sıra qədim yunan mifləri üzərində aparılan tədqiqatlar da bu faktlardan xəbər verir. İslandiya skaldı Snorri Sturlusonun "Kiçik Edda", o cümlədən "Yer dairəsi" əsərləri Skandinav mifologiyasının ilə mətn qarşılaşdırması da evhemerizm nəzəriyyəsinin - Skandinav panteonunun başçısı Odinin qeyri-adi şəxsiyyəti özündə həm görkəmli insanın, həm də artıq bütpərəst dinində formalaşmış, yerini tapmış baş allahın xüsusiyyətlərini birləşdirir - əsaslandırılmasını daha parlaq şəkildə sübut edir.
      Belə sosial-psixoloji hal, münaqişə kimi müəyyən dövrlərdə cəmiyyətin təsəvvürlərinin spesifikasını dərindən və hərtərəfli izah edir.
      1.3."Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi sosial transformasiyanın katalizatoru kimi". Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi problemi Sofoklun "Hökmdar Edip" faciəsinin dərin, birmənalı olmayan mahiyyətində öz əksini tapır. Faciənin hermenevtik şərhi müəyyən inkişaf dövrlərində şəxsiyyət və cəmiyyətin təkamül-təsəvvür modifikasiyalarının xüsusiyyətlərini xeyli aydınlaşdırmaqda, habelə fərdlərin psixologiyaќsındakı ən mürəkkəb şüuraltı psixoanalitik prosesləri açmaqda yardımçı olur.
      Edip münaqişədən kənar, yəni allahlarla sazişdə qalmağı çox istərdi. O, faciəvi hadisələrdə amansız taleyi və qəddar allahları deyil, yalnız özünü günahkar bilirdi...
      Nəzərdən keçirilən dövrün şəxsiyyət və cəmiyyət probleminin araşdırılması Sofoklun başqa bir faciəsinin - "Antiğona"nın təhlil edilќməsinə səbəb olur. Belə bir nəticəyə gəlinir ki, əsərin əsasında bir deyil, bir neçə münaqişə - şəxsiyyət və müəyyən ictimai normalar (allahların iradəsi ilə ifadə edilmiş) arasında münaqişə; fərdin mənəviyyatı, vicdanı və hökmdarın hakimiyyətini təmsil edən qanun arasında münaqişə; belə demək mümkünsə, qəbilə şüuru, matriarxat keçmişinin qalıqlarının doğurduğu və qəbilə hüququnun (mərhum hökmdarın qardaşı və hökmdar Edipin qaynı Kreont qəbilə başçısıdır) dövlətin qanunu ilə toqquşmasından ibarət olan; hökmdar Kreont və onun nifrət etdiyi, faciədə hadisələrin inkişaf etməsinə yaxın həlak olan Polinikin - Edipin oğlu arasında olan münaqişə durur.
      1.4. "Qədim insanların mifoloji yaradıcılıqda əks olunan esxatoloji təsəvvürünün xüsusiyyətləri". Nəzərdən keçirilən dövrün cəmiyyət təsəvvürlərinin əsas xüsusiyyətlərinin, şəxsiyyət və varlıq münaqişəsinin mahiyyətinin daha aydın anlaşılması üçün mücərrəd "ölümsüzlük" kateqoriyasının təqdimatı kimi bir sosial-psixoloji aspekt öyrənilir. Ərazicə bir-birindən uzaq olan xalqların dünyagörüşünün nə qədər identik ola biləcəyinə, lakin eyni zamanda real və xəyali gerçəkliyin dərk edilməsinə və qiymətləndirilməsinə ambivalent yanaşmanın mövcudluğu ehtimalı da nəzərə çatdırılır. Qədim yunanlar və qədim şumerlər qabaqcadan bilinməyən, öncə görülməsi mümkün olmayan, gözə görünən və gözdəgörünməz varlıqların qaynaşdığı, demonik antropomorf dünyanın bəzi cəhətlərini tamamilə eyni, bəzi cəhətlərini isə tamamilə fərqli, özlərinə məxsus şəkildə qəbul edirdi.
      Qədim yunanların və şumerlərin dünya görüşünün "ölümsüzlük" kateqoriyası kimi sosial-psixoloji aspekti barədə təsəvvürlərinin əsas cəhətlərinin hərtərəfli şəkildə aydınlaşdırılmasından sonra belə bir yekun nəticə ortalığa çıxır: bütün dövrlərdə insanları narahat etmiş və əfsanələrdə, rəvayətlərdə, "fəlsəfə daşı", "dirilik suyu" tipli fantastik substansiyalarda və ya hər kəsin arzu etdiyi effektə malik olan ecazkar predmetlərdə - sehrli gül və ya qraal - obrazlı şəkildə ifadə edilmiş ölümsüzlük problemi bizim araşdırdığımız qədim zamanlarda bəşər övladının oyanmaqda olan, lakin artıq hər şeyi bilmək meyli göstərən zəkasında meydana gələn mifoloji yaradıcılıqda son dərəcə özünəməxsus şəkildə məzmununu, mənasını dəyişdirirdi. Maraqlıdır ki, bu məsələ şumer-akkad mifologiyasında qədim yunan mifologiyasına nəzərən daha realistik şəkildə gözdən keçirilib: qədim şumerlərdə ölümsüzlüyə aparan yol, yunanlara nəzərən daha çətin, hətta mümkünsüzdür.
      Qeyd edilir ki, antik sosiumun təsəvvürlərində ölümsüzlük problemi fərdi insan taleyi anlayışı ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Bu mənəvi-təsəvvür kateqoriyasının xüsusiyyətlərini araşdırdıqdan sonra belə bir nəticə əldə edilir ki, qədim yunanların taleyin və allahların mahiyyəti barədə təsəvvürləri onların əhval-ruhiyyəsinin xüsusiyyətləri və təsəvvürlərinin koloriti ilə qarşılıqlı surətdə bağlı olan sosial hisslərinin spesifikasının təzahürü idi.
      1.5. "Qədim sosiumun dünyagörüşünün xüsusiyyətləri və transformasiyası, onun ədəbiyyatda əks olunması". Bədii ədəbiyyatdan verilən nümunələrlə bir daha sübut edilir ki, qədim insanların təbii, uşaqcasına sadəlövh dünyagörüşləri əsrlər boyu antropomorf allahları arasında həyat sürmələri sayəsində formalaşmışdır. Qədim bütpərəstlərin təxəyyülünün məhsulu olan antropomorf, insanların dünyası ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar olan ölümsüz allahların dünyasını yerindən oynadaraq sarsıtmış sosiumun təsəvvürlərinin transformasiyası e.ə V əsrin ortalarında parlayır (Filosof Anaksaqor).
      Digər tərəfdən dissertasiyada bir mülahizə irəli sürülür ki, bu heç də təkallahlığın işartısı deyil, yalnız meydana gəlməkdə olan və şəxsiyyətin rasionallaşması ilə səciyyələnən ellinizmin əlamətidir. Burada dini hisslərin üstünlük təşkil etdiyi sosial-həssas əhval-ruhiyyəli qeyri-dini hisslərin üstünlük təşkil etdiyi rasional əhvalla əvəzlənir.
      Bununla yanaşı, antik sosiumda baxış və təsəvvürlərdə müəyyən transformasiya baş verir və cəmiyyətin mənəvi-psixoloji durumunun yeni mərhələsinə təkan verir. Ellinizm dövrü başlayır.
      Qeyd edilir ki, antik cəmiyyətin klassik dövrünün bitməsi və qədim yunan sosiumunun "ellinizm" dövrünə keçidi ictimai əhval-ruhiyyənin rasionallaşması və "intellektuallaşması" ilə əlamətdardır. İctimai şərait, adətlər dəyişir, köhnə qohumluq əlaqələri itir, xüsusi mülkiyyət inkişaf edir, şəxsiyyətin özünü təmsili və ətraf aləmi qavrayış qavramaları güclənir. Dövlətdə həyat sürmənin mühüm amilləri kimi ictimai borcun və şəxsi azadlığın dərk edilməsi artmaqda olan özünüidrakın vacib xüsusiyyətinə çevrilir. Ancaq quldarlıq quruluşunun zirvəyə çatdığı məqamda cücərən bu hisslər heç də ictimai psixologiyanın inkişafının müəyyən mərhələsində sosial-dini görüşlərin transformasiyasını və monoteist baxışların bərqərar olmasını nəzərdə tutan vəziyyətinin göstəricisi deyildi. Sosiumun dünyaya dair sezgiləri rəngli, miksantropik və şəxsləndirilmiş varlıqların məskunlaşdığı ecazkar idilliya dünyasını qəbul edir.
      Antik sosiumun görüşlərindəki müəyyən mütərəqqi irəliləyişlər həm mənəvi-idraki kateqoriya olan tale anlayışında, həm də fəlsəfi baxışların spesifikasında təzahür edir.
      Ellinizm dövrünün antik sosiumunun dünya görüşlərinin başlıca cəhətlərinin qoyulmuş şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi problemi nöqteyi-nəzərindən araşdırılması elə həmin tarixi dövrün fars sosiumunun görüşlərindəki fərqləndirici xüsusiyyətlərin xarakteristikasını tələb edir. (Məlum olduğu kimi, özünü Şərq dünyasını mərkəzi hesab edən İran ölkəsi yüzilliklərlə özünü Qərb sivilizasiyanına qarşı qoyurdu). Qəti surətdə orientalizasiya və eqalitarizm siyasəti həyata keçirən Makedoniyalı İskəndərin qeyri-adi şəxsiyyətinin öz (yunan) cəmiyyəti ilə münaqişəsinin hökmdarın xeyrinə həll edilmədiyi göstərilir.(Şaxermayer F. Makedoniyalı İsgəndər; Rocers Q.M. Makedoniyalı İskəndər).
      Ellinizmin başlaması və inkişafı ilə bərabər sosiumun dünyagörü-şünün tədricən transformasiyaya məruz qaldığı, sosial-həssas əhval-ruhiyyənin getdikcə rasional əhvalla əvəzlənməsi diqqətə çatdırılır. Rasional əhvalın sosial-həssas əhval-ruhiyyə üzərindəki bu primatı Menandrın (e.ə. 342-292.) "Deyingən" əsərində özünü göstərir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, sosiumun təsəvvürlərinin tədrici transformasiyası fərdin gözəgörünməz allahların iradəsindən getdikcə daha az asılı olmasına səbəb olur. Baxmayaraq ki, səma sakinləri hələ də qədim insanların təxəyyülünə güclü şəkildə hökmranlıq etməyə davam edirlər.
      Ümumbəşəri dini arxetipin transformasiyası Qərb (Şərq və ya Yaxın Şərq də ola bilər) sosiumlarının politeistik görüşlərinin ən sonda monoteistik baxışlar (e.ə. I əsrdə bütpərəstliyin xristianlıq, e.ə. VII əsrdə zərdüştlüyün islam) tərəfindən sıxışdırılmasına səbəb olur. Belə tarixi-təsəvvür paralelizm fenomeni konvergensiya halı ilə izah edilir. Həm də bildirilir ki, xristian aləmindən fərqli olaraq, Şərqdə dini dünyagörüşlərinin transformasiyasının öz xüsusiyyətləri olub. Əgər xristianlıq təfriqəyə məruz qalmış və bunun da nəticəsində müxtəlif dini təriqətlər yaranmışsa, islam dini müəyyən mərhələdə zaman transformasiyasına da məruz qalıb ki, bunun da nəticəsində onun özəyində sufilik (formalaşmaќsına neoplatinizm, induizm, buddizm və s. təsir edib), hürufilik və s. kimi dini-fəlsəfi axınlar yarandı. Sufi və hürufilərin mənəvi əqidələri gözəl şərq poeziyasında, Rumi, Əttar, Şəbüstəri, Nəsimi və başqalarının əsərlərində əks olunmuşdur. Müasir Azərbaycan yazıçısı İ.Hüseynovun "Məhşər" əsərində sufilik və hürufiliyin əsas müddəaları əks olunub.
      Daha sonra sosial-təsəvvür transformasiyalarının əsasında duran qlobal sosial münaqişənin mahiyyəti təhlil edilir. İnsanların qəlbində kök salmış qədim, monoteist dinin tarixin irəli sürdüyü yeni mənəvi-etik qanunlarından bu qədər fərqlənən dini təməllərin dağılması cəmiyyətin maksimum hiss edəcəyi şəkildə baş verməyə bilməzdi. Bu yerdə artıq antik dövrün güclü bütpərəstlik dinlərinin bəşəriyyətin tarixi və estetik idrakının gedişatına təsir etdiyindən (və hələ də təsir etməyə davam etməsindən) heç bəhs etmirik.
      Bütün bu proses D.Merejkovskinin "Христос и Антихрист" ("Məsih və Dəccal") trilogiyasının birinci romanında (Юлиан Отступник)" öz əksini tapmışdır. İki dünya - dövrünü keçirmiş və yenicə qurulan - (müəyyən mif və antik müəlliflərin əsərlərindən yararlanaraq) arasındakı barışmaz ziddiyyətin daha aydın şəkildə təsəvvür edilməsi üçün antik sosiumun dünyagörüşlərinin xüsusiyyətləri təhlil edilir, belə demək mümkünsə, "mənfi olanın ellin tərəfindən məcburi qəbul edilməsi" faktı əsaslandırılır, estetik-rəngarəng antik mədəniyyətin meydana gəlmə səbəbləri tədqiq edilir.
      Əsrlər boyu öz-özünü yox edən politeist sistem tərəfindən hazırlanan sosial stereotiplərin modifikasiyası sonda "körpəlik" dövrünün bitməsinə gətirib çıxardı. "Can verən" allahların aqoniyadakı ağrılı impulsları ellinlərin qəlbində əks-səda tapır. Böyüməkdə olan şüur isə tədricən onları monoteist dinə gətirir. İşıqlı, bilavasitə, ahəngdar estetikasına görə təkrarolunmaz antik incəsənətə, ellinizmin hedonizminə qarşı sərt asketik qanunlar küliyyatını irəli sürən xristianlıq qüvvəyə minir. Bütün bu proses D.Merejkovskinin "Христос и Антихрист" ("Məsih və Dəccal") trilogiyasının birinci romanında (Юлиан Отступник)" öz əksini tapmışdır.
      Romanın dini sistemlərin dönüş nöqtəsi dövründə (bütpərəstlik-xristianlıq şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası problemi nöqteyi-nəzərindən hərtərəfli təhlilindən sonra D.Merejkovskinin konsepsiyası ruhunda) bir nəticə çıxarılır: sözsüz ki, monoteizm özü ilə varlığın mahiyyətinin daha mütərəqqi anlayışını gətirdi. Lakin bununla bərabər, dünyanın sadəlövh-rəngarəng mənimsənməsi, ona hedonistik münasibət, onun estetik-gözəl qiymətləndirilməsi həyatdan sıxışdırılmışdı. Gözəl mədəniyyət, incəsənət antik dünyanın qalıqları altında uzun müddətlik basdırılmış oldu.
      İkinci fəsil "Orta əsrlər dövründə şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişə və transformasiyası" adlanır. 2.1. "Şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişələrinin transformasiyası (epos, yazılı ədəbiyyat)". Bəşəriyyətin tarixində ən sarsıdıcı transformasiyalardan biri - hansısa ideologiyanın (bu halda dinin) müəyyən inkişaf mərhələsində həmin ideologiyanın əsasında duran humanist ideyanın şərin ən qorxunc təzahürünə yüksək səviyyədə modifikasiyasıdır.
      Bu iddia bəşəriyyətin ən geniş yayılmış və güclü dinlərindən biri olan xristianlığın əsas inkişaf mərhələlərinin son dərəcə dəqiq surətdə izlənməsi, qədim yazılı abidələrdən - Əhdi-Cədiddən, D.Merejkovski "Dirilən allahlar (Leonardo da Vinçi)", Q.Senkeviçin "Quo vadis", habelə Murad Acının "Qıpçaq çölünün yovşanı" tədqiqat əsərindən istifadə edilməsi yolu ilə sübut edilir. Yuxarıda göstərilən əsərlərin problem nöqteyi-nəzərindən hərtərəfli təhlil edilməsindən sonra (qeyd edək ki, Merejkovskinin romanına xüsusi diqqət ayrılır) aşağıdakı nəticə çıxarılır: bütün dövrlərdə metamorfoza məruz qalmayan yeganə şey bəşəriyyətin nöqsanları və xeyirxahlığıdır. Onlar dəyişməz və yekrəng, daimi və sürətlidirlər. Elmi işdə dünya dinlərindən birinin meydana gəlməsi və inkişafının nümunəsində dinin müəyyən inkişaf mərhələsində onun böyük və gözəl ideyasının müvəqqəti tənəzzülü faktı sübut edilib. Bu halda "dan yeri" "çiçəklənmə" dövründən daha parlaq və gözəldir. Yəni xristianlığın ilkin mərhələsi onun Avropada və bir sıra digər ölkələrdə hökmran din kimi möhkəm bərqərar olunmasından daha parlaq idi. Çünki təəssüflər olsun ki, sonuncu İsa peyğəmbərin yaydığı humanist və işıqlı ehkamlarќdan açıq-aydın uzaqlaşma ilə müşayiət olunurdu.
      Qeyd edilir ki, müəyyən mərhələdə humanist dini ideyanın mənfi təzahürə transformasiyası faktını islamda da müşahidə edirik (Orta Əsrlər dövrünün cəhalətpərəstliyini Şərq Renessansının şairləri Xaqani, Nizami, Məhsəti, Füzuli, Nəsimi, Xəyyam, Hafiz və b. tam şəkildə və bütün açıqlığı ilə ifşa edirdi).
      Müsbət ideyanın mənfi təzahürə transformasiyası fenomeninin əsaќsında artıq bəhs etdiyimiz kimi şəxsiyyət və ideologiyanın münaqişəsi durur. Şəxsiyyət və ideologiyanın münaqişəsi gec-tez şəxsiyyət və cəmiyќyət (təhrif olunmuş ideologiyanı dəstəkləyən cəmiyyət), şəxsiyyət və hakimiyyət arasında münaqişə, daha sonra isə sosial münaqişələr doğurur.
      Qeyri-adi şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münaqişələr ətraflı təsvir edilir. Tədqiqatın əsasında duran postulat budur: dahi şəxsiyyət bir qayda olaraq, öz dövründə cəmiyyət üçün anlaşılmaz qalır və qəbul edilmir.
      Dissertasiyanın bu hissəsində problemin bir neçə belə şəxsiyyətlərin nümunəsində gözdən keçiriləcəyi öncədən bildirilir. Özü də burada onların Şərq və Qərbin müxtəlif dövrlərinə və mədəniyyətlərinə mənsubiyyəti nəzərə alınmır, çünki vahid, əbədi, ümumbəşəri arxetipdən irəli gələn konvergensiya fenomeni tamamilə fərqli, müstəqil və bir-birindən uzaq xalqlarda oxşar halların meydana çıxmasına səbəb olur, eyni vəziyyətlər yaradır. İnsan hansı dinə sitayiş etməsindən asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə eyni qalır.
      D.Merejkovskinin "Allahların ölümü (Dönük Yulian)", "Dirilən allahlar (Leonardo da Vinçi)", habelə İ.Hüseynovun "Məhşər" romanlarından söhbət gedir.
      Bu əsərlərin qoyulan problem nöqteyi-nəzərindən ətraflı şəkildə təhlil edilməsindən sonra belə bir nəticəyə gəlinir ki, dahilər çox vaxt öz cəmiyyətləri ilə uyuşmur, cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmir, itələnir, bəzən - və hətta tez-tez - cəmiyyət onları məhv edir. Və D.Merejkovski və İsa Hüseynovun romanlarının qəhrəmanı olan tarixi şəxsiyyətlərin taleyi bu kədərli həqiqəti daha faciəvi şəkildə təsdiq edir.
      Şəxsiyyət və hakimiyyət arasında münaqişənin xüsusiyyətləri təhlil edilir (bunu şəxsiyyət və hakimiyyət strukturlarının ideyalarını mənəvi olaraq bölüşən cəmiyyət kəsimi arasındakı münaqişə növü kimi də şərh etmək olar). Bu münaqişələr tarixin böhranlı dönəmlərində insurgent ictimai hərəkatlar fenomeni ilə ifadə olunan qlobal sosial münaqişələrin müjdəçisidir.
      Qeyd edilir ki, elementar bir sosial-psixoloji hadisənin bəşəriyyətin inkişafına transformasiyası nəzəriyyəsinin əsas prinsiplərini dərk etmədən, sosial münaqişələrin kəskinləşməsi və bunun nəticəsi olaraq sosial formasiya və dini sistemlərin əvəzlənməsi ilə səciyyələnən əlamətdar tarixi dövrlərdə sosiumun psixologiyasının spesifikasını təsəvvür etmək mümkün deyil. Yəni münaqişə tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsi, tarixin təkamül və təsəvvür transformasiyalarına təkan verən katalizatordur.
      Bu nəzəriyyə dissertasiyada bədii əsərlərin (D.Merejkovskinin "Allahların ölümü (Dönük Yulian)", U.Ekonun "Qızılgülün adı" romanları) nümunəsində tarixin böhranlı dövrlərində sosiumun psixologiyası və onun transformasiyalarının xüsusiyyətlərini göstərmək üçün verilib. Bu nəzəriyyə həm də sosial münaqişələr - mövcud hakimiyyət əleyhinə yönələn xalq hərəkatları - fenomeninin mahiyyətinə aydınlıq gətirir. Elementar sosial-psixoloji hadisələrin transformasiyası bəşəriyyət tarixinin inkişafında güclü vasitədir (suggestiya, kontrsuggestiya, kontr-kontrsuggestiya).
      Problemin ətraflı tədqiqindən sonra meydana belə bir nəticə çıxır: sosiumun tərəqqi-təsəvvür modifikasiyalarına səbəb olan sosial münaqişələrin mexanizmləri, daxili prosesləri və hərəkətverici qüvvələrinin məcmusu elementar sosial-psixoloji halın transformasiyası kimi qlobal proseslə izah edilir. Həmçinin istənilən sosial münaqişənin əsas şərti xarizmatik şəxsiyyət və Hakimiyyət arasında olan münaqişədir.
      İsbat edilir ki, şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi bəzən dəhşətli, adi gerçəkliyin qorxunc "maskasına" bürünə bilir. Bu xüsusiyyətləri daha dərindən anlamaq üçün orta əsrlər insanının dünyagörüşünün özünəməxsusluğunu nəzərə almaq vacibdir. Bu özünəməxsusluq onun adi həyati təsəvvürlərdən fərdi esxatoloji doktrinaya doğru aparan psixoloji yolunu müəyyən edir.
      Orta əsrlər dövrünün sosiumunun təsəvvür xüsusiyyətlərinin ümumi təsvirindən sonra (Y.Heyzinqin "Orta Çağların payızı", A.Qureviçin "Категории средневековой культуры" ("Orta əsrlər mədəniyyətinin kateqoriyalar") kimi fundamental əsərlərinə əsaslanaraq) ölümün mahiyyətinin qavrayışı - orta əsrlərin bütün baxışlarının ümumi xarakterinə qəti və istisnasız surətdə təsir göstərmiş anlam kimi - incədən-incəyə təhlil edilir. Qeyd edilir ki, orta əsrlər insanının ölüm faktının persepsiyası onun fərdi esxatoloji doktrinanı mənimsəməsinə həlledici təsir etmişdir.
      Orta əsrlərdə ölüm motivi sənətə ölüm "rəqsi" və ya Makabrik rəqs süjetќləri vasitəsilə transformasiya etmişdir. Bu süjetlər orta əsrlər insanının - moziəçilərin usanmadan xəbər verdikləri qəbir həyatının dəhşətləri ilə təqib etdiyi - görüşlərini yaratdı.
      Daha sonra qeyd edilir ki, bu dəhşətli süjetlər heç də daha asan olmayan reallığın (ədəbiyyatda da əks olunmuş) birbaşa, həqiqətəuyğun inikası idi. Bu isbat M.Drüonun "Lənətlənmiş krallar", U.Ekonun "Qızılgülün adı" kimi romanlarının təhlili əsasında bir daha sübut olunur. Yəni gözdən keçirdiyimiz dövrdə şəxsiyyət və cəmiyyətin (çox zaman bu, hakimiyyət demək idi) münaqişəsi özünəməxsus bir həllini tapmışdı: "dissidentlərə" qızışmış kütlənin gözü qarşısında işgəncə verir və edam edirdilər. Nəticə - Orta əsrlərdə aktyorların səhnədə, rəssamların kilsələrin frontonları və məzarlıq qalereyalarında təsvir etdikləri simvolik makabrik rəqs, Ölüm rəqsi əslində orta çağ həyatının özünün real ölümcül "rəqsinin" şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsinin doğurduğu həqiqi inikasıdır. Qeyd edilir ki, sosial psixologiya dilində bu aşağıdakı kimi səslənir: sosiumun sosial-hissi əhvalı yenə də rasional zəka üzərində hakim mövqe tutur, reallığın istənilən impulsu dini təsəvvürlərin prizmasından qəbul edilir.
      Yazılı abidələr - penitensialiyalar Orta çağ sosiumunun dünya görüşlərinin dərk edilməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu, xüsusiyyətlərin həmin yazılı abidələrin materialı əsasında izah edilməsindən (A.Qureviçin "Категории средневековой культуры" ("Orta əsrlər mədəniyyətinin kateqoriyalar") fundamental əsərinə əsaslanaraq) sonra belə bir nəticəyə gəlinir ki, nə qədər paradoksal olsa da, Orta əsrlərin əvvəllərində kilsənin insanların bəzi "mistik" yanılmalarına münasibəti Orta əsrlərin sonundakı münasibətində ifadə olunan qədər "qaniçən fanatizm"indən məhrum idi. Yalnız IX əsr ərəfəsində belə demək mümkünsə malefiklərin (zərərverici) repressiyaları amansızlaşır.
      Gələcək kütləvi ifritə ovu isteriyaları və inkvizisiya terrorunun daha da azğınlaşması üçün zəmin olan repressiyaların bu qədər güclənməsinin səbəbləri də araşdırılır və üzə çıxarılır. Qeyd edilir ki, inkvizisiyanın kütləvi repressiyaları nə qədər paradoksal olsa da dövrünün ən dahi zəkalarının - Da Vinçinin, Morun, Rable, Kepler, Qaliley, Bekon, Dekart və başqalarının yaşayıb yaratdığı İntibah dövründə apogeyinə çatır.
      Qeyd edilir ki, İntibah dövründə sosiumun sosial-hissi əhvalı rasional düşüncə ilə əvəzləndi. Demonoloqların əsərləri dəlicəsinə davam etdirilən kütləvi "şeytanın təqibi" isteriyası üçün psixoloji fon yaradırdı. Belə əsərlərdən biri inkvizitorlar Şprenger və Henrix İnstitorisin 1487-ci ildə nəşr edilmiş "İfritələrin çəkici" traktatıdır. Bu əsər haqlı olaraq, Orta əsrlərin məşum kitabı adlanır. "İfritələrin çəkici" traktatının təhlili bu traktatın nəzərdən keçirilən tarixi dövrün sosiumunun dünyagörüşünün xüsusiyyətlərini - dini görüşləri, ictimai stereotipləri, təfəkkür, davranışı - çox parlaq şəkildə əks etdirdiyi nəticəsinə gəlməyə imkan verir. Bildirmək yerinə düşərdi ki, təhlil prosesi zamanı Əhdi Ətiqdən - əsər müəlliflərinin yanlış manipulyasiya etməsi üçün zəmin rolu oynamış - şeirlər verilir. Dünyagörüşlərinin transformasiyası göz qarşısındadır: kilsənin insanların "mistik" yanılmalarına dözümlü yanaşması "qaniçən fanatizmlə" əvəzlənir. D.Merejkovskinin "Leonardo da Vinçi" romanında kilsə hakimiyyəti və xalqın bu qlobal miqyaslı sosial münaqişəsi (onu müəyyən şəxsiyyətlərlə cəmiyyətin münaqişəsi kimi səciyyələndirmək də mümkündür) aydın şəkildə əksini tapıb.
      Merejkovskinin romanının təhlili nəticə çıxarmağa imkan verir: kilsə hakimiyyəti və xalq arasındakı münaqişələr qaranlıq Orta Çağın amansız gerçəkliyinin meydana gəlməsinə səbəb oldu, öz növbəsində sonuncu da sosiumun təsəvvüründə "rəqs edən ölümün" stereotip surətin yaratdı. İnkvizisiyanın daha da alovlandırdığı odla "çulğanan" bu dəhşətli gerçəklik təntənə ilə İntibah dövrünə - Məsihin ehkamlarına riayət etməyin istəklə arzulanmasının XV əsrinə, bu arzunun real həyatda gerçəkləşdirməyin mümkünsüzlüyünün XV əsrinə daxil olur.
      Bu kədərli həqiqət F.Dostoyevskinin "Karamazov qardaşları" romanında öz fəlsəfi əksini tapıb. Romana daxil edilən novellanın ideya-fəlsəfi mənasının ətraflı təhlili İsa peyğəmbərin vəz etdiyi ümumbəşəri idealların bütün zamanların cəmiyyəti tərəfindən dərk və qəbul edilməsinin mümkünlük dərəcəsini təyin etməyə imkan verir. İvan Karamazovun şərhinə görə insan Məsihin fədakarlığının bütün gücünü qiymətləndirməyə və onun nəcib məsləhətlərinin bütün "yükü"nü özü çəkməyə qadir olmayan naşükür Allah məxluqudur. O, ilahi hökmlərin hər bəndində sınır və öz Xilaskarını təkrar-təkrar çarmıxa çəkir.
      2.2. "Orta əsrlər dövründə Avropa sosiumunun fərdi-esxatoloji qavrayışının transformasiyası". Bu bölmədə qeyd edilir ki, bu və ya digər dövrdə insanların esxatoloji təsəvvürlərinin dərk edilməsi onların dünya görüşlərinin xüsusiyyətlərinə daha dərindən nüfuz etmək imkanı verir. Providensial-xristian dünya görüşündən irəli gələn və orta əsrlər ədəbiyyatının müqəddəslərin "Görünməsi" ("Видения святых") kimi nümunələrində əks olunan axirət təsəvvürlərinin xüsusiyyətləri tədqiq edilir.
      "Müqəddəs Brendanın səfəri" İrland əfsanəsi, "Febalın oğlu Branın səfəri" irland saqası və b. təhlil edilir. Belə bir nəticə çıxarılır ki, orta əsrlər vizioner ədəbiyyatı orta əsrlər sosiumunun müəyyən hissəsinin fərdi-esxatoloji doktrina və məkan-zaman kateqoriyaları təsəvvürlərini aydınlaşdırmaqda bizə xeyli yardımçı olur.
      Dantenin "İlahi komediyası"nın təhlili orta əsrlərin fərdi-esxatoloji təsəvvürlərinin müəyyən transformasiyasını izləməyə yardımçı olur.
      Daha sonra qeyd edilir ki, Orta əsrlərin sonlarına doğru sosiumun fərdi-esxatoloji dünyagörüşləri yeni, spesifik xüsusiyyətlər qazanmağa başlayır. Bu xüsusiyyətlər fəlsəfədə, xüsusən də Akvinili Fomada yeni ideyaların yaranması ilə sıx bağlıdır. Ümumilikdə orta əsrlər xristian dünya görüşünün, daha sonra isə Akvinilinin fəlsəfi baxışlarının (ilk növbədə onun təsəvvürlərin transformasiyası-humanizm ideyalarının yaranması, qlobal olaraq isə İntibah dövrünün başlanması üçün ideya zəmini rolu oynayan şəxsiyyət konsepsiyasının) xüsusiyyətlərinə müəyyən diqqət ayrılır.
      Daha sonra qeyd edilir ki, sosiumun dünyaya münasibətinin "ümuќmidən" "fərdi"yə, bütövdən fərdiyə transformasiyası "İlahi komediyada" əks edilmişdir. Göstərilən transformasiya zamanı insan ümumi kütlədən daha çox fərqlənməyə və müstəqil fərd kimi qəbul edilməyə başlayır. Bu iddia əsərin bədii surətlərinin təhlili ilə sübut olunur.
      Dantenin məkan və zaman kateqoriyalarını daha dərindən anlamaq üçün Orta əsrlər insanının dünyanıdərkinin bu baxımdan müəyyən xüsusiyќќyətlərini nəzərdə tutmaq lazımdır. Bu məqsədlə orta əsrlər teosentrik dünyanı qavrayışdan renesans antroposentrik dünyagrüşlərinə transformasiya prosesi izlənir.
      Dissertasiyada göstərilir ki, Dantedə akvini şəxsiyyəti, kosmosun mərkəzi olan insan hər bir surətdə hiss edilsə də, bununla belə şairin yaratdığı bütün axirət dünyası yenə də "vertikal" (teosentrizm) təşkil edilib. Dantenin əsərlərinin problem nöqteyi-nəzərindən təhlili belə bir nəticəyə gəlməyə yardımçı olur ki, Orta əsrlərin uşağı olan şair hələ də əsasən öz dünyagörüşünün səviyyəsində qalıb, ancaq artıq dediyimiz kimi onun hər bir surətində antroposentrik akvinili şəxsiyyətini görmək mümkündür.
      İntibah dövründə fərdi-esxatoloji təsəvvürlərin transformasiyası bizi onun tamamilə başqa təzahürü ilə qarşılaşdırır. Rabledə, onun "Qarqantüa və Pantaqrüel" romanında təsvir olunan dünya parodiya, gülüş və satira aləmidir. Qeyd edilir ki, bütün Rable dünyası əvvəlki dövrlərin axirət təsəvvürlərinin parodiyavari yenidəndərkinə, onların tərsin çevrilməsinə, məzmunlarının gülünc şəkildə dəyişdirilməsinə əsaslanır. İntibahın yeni şəxsiyyəti keçmişin yox olmaq üzrə olan dünya görüşü ilə, hələ qədim esxatoloji təsəvvürlərə bağlı olan cəmiyyətin qalıqları ilə münaqişəyə daxil olur. Daha sonra "gülüş" ədəbiyyatında əks olunan travesti dünyanı qavrayış tərzinin - dünyanın əksinə təsviri - meydana gəlmə səbəbləri araşdırılır. Belə bir nəticəyə gəlinir ki, Rablenin dünyanın karnavalvari "tərs üzünə", "baş ayaq" təsvir etməsi, "yuxarının" "aşağı" ilə və ya əksinə təsvir edilməsi - bütün vaxtını sürmüş, məhv olmaz üzrə olan sxolastik-kilsə sistemi əleyhinə daha təsirli ədəbi etiraz formaları idi. Yeni şəxsiyyətlə məhv olan dünya görüşü arasındakı münaqişə bu şəxsiyyətin qələbəsi ilə sona çatır.
      Cəhalətpərəstlik və repressiyaların daha da amansızlaşmasına baxmayaraq, ictimai şüurun dünyəviləşməsində, humanizm ideyalarının meydana gəlməsində özünü göstərən dünyagörüşü transformasiyası dini ehkamlar və sxolastikaya tamamilə yeni bir baxış yaratdı.
      İntibahın nuru ilə həyata gələn humanist ideyalar və mənəvi azadlıq çağırışları ədəbiyyata "müqəddəs" ruhanilərin hələ mövcud olan diktatı əleyhinə çıxış edən cürətkar satira kimi proyeksiya olunurdu. Artıq nə inkvizitor sədlərinin, nə alovun dillərinin qarşısını ala bilməyəcəyi antiklerikalizm, antroposentrizm, antiasketizm yeni dövrün başlanmasını xəbər verirdi. Ancaq qarşıda humanist ideyaların qələbəsi uğrunda çoxəsrlik qanlı döyüş dururdu.
      Özünü göstərən antroposentrizm fərdin mənəvi güc və taledən asılı olmamaq barəsindəki əbədi şüuraltı arzusundan ibarət idi. Çoxəsrlik şübhəsiz ehkamlara qarşı qoyulan hər şeydə olduğu kimi antroposentrizmdə də İntibah tarixinə renessansda "insanın ilahiləşdirilməsi" kimi düşən müəyyən ifratçılıq var idi. Bu konsepsiya Piko Mirandolanın "İnsanın ləyaqəti haqqında nitq" adlı traktatında çox aydın şəkildə əks etdirilib. Bu traktatda ilk insan Adəm müstəqil və sərbəst Şəxsiyyət kimi təqdim edilib.
      Hələ yaxın Orta əsrlər keçmişində ümumi qəbul edilmiş təsəvvürќlərdə dəyərli, müstəqil, özünəməxsus unikal şəxsiyyət kimi rədd edilən insanın ilahiləşdirilməsi əhval-ruhiyyəsinin bərqərar olmasının səbəbinin izah edilməsindən sonra dissertasiyada antiklerikal ədəbiyyatın meydana gəlməsi tarixinə, habelə bəzi Renessans müəlliflərinin yaradıcılığının təhlilinə diqqət ayrılır.
      Cəmiyyətin istənilən ictimai-tarixi transformasiyasının və inkişafının katalizatoru kimi sosial münaqişə kütlələrin kütləvi antiklerikal çıxışlarına çevrilir. Bu elə bir dövr idi ki, elmi nailiyyətlər ehkamlara, humanist ideyalar qaranlıq sxolastikaya qarşı dururdu.
      Ancaq sosial münaqişə yalnız kütlələrin ruhanilərin nöqteyi nəzərindən kafir (eretik), hakimiyyət mövqeyindən insurgent çıxışları ilə təzahür etmir. Şübhə əhvalı (aşağı təbəqələrin kilsə ehkamlarına və postulatlara qarşı müəyyən skepsis bəsləməsi) o zaman optimizm əhvali-ruhiyyəsi ilə birlikdə mövcudiyyətini sürdürürdü. Və sonuncu, artıq qeyd edildiyi kimi "gülüş ədəbiyyatına" çevrilirdi. Bu ədəbiyyatın personajları öz mahiyyətləri etibarı ilə fanatik dindarlıqdan imtinanı bir daha təsdiq edərək, adi həyati həqiqəti bəyan edir, adi insan sevincini tanıyırdılar. Bu Yeni Şəxsiyyətlər donmuş, konservativ cəmiyyətlə (həm də hakimiyyətlə) münaqişəyə girirdilər.
      Daha sonra Renessans yazıçılarının (Bokaçço, Çoser, Saketti) əsərlərindən kilsə cəhaləti və doqmatizm əleyhinə etirazın ən zərərsiz formalarından biri olan həmin optimizm əhvalının satirik şəkildə ifadə olunduğu müəyyən epizodlar təhlil edilir.
      Belə bir nəticə çıxarılır ki, İntibah dövründə ictimai təsəvvürlərin qlobal transformasiyası sosiumun şüurunun dünyəviləşməsinə təkan verir. Renessans yazıçılarının yaradıcılığında satirik şəkildə üzə çıxan antiklerikal motivlər kilsə mütləqiyyəti və cəhalətpərəstliyin əleyhinə mübarizə formalarından biri idi. Yeni şəxsiyyətlərlə məhv olan cəmiyyətin münaqişəsindən irəli gələn sosiumun transformasiyası böyük bir dövrün - Renessansın meydana gəlməsinə səbəb olur. Köhnə, sərt dünyanı məhv edib, işıqlı, yeni dünya yaradan humanizm ideyaları İntibah dövrü şairlərinin və yazıçılarının əsərlərində bütün parlaqlığı ilə əks olunurdu.
      Daha sonra qeyd edilir ki, Avropa Renessansına konvergent hal kimi Şərq İntibahı (Avropa intibahından bir neçə əsr əvvəl meydana gələn) qəbul edilə bilər. Böyük Azərbaycan şairləri Xaqani, Nizami, Füzuli, Nəsimi, Məhsəti və b, o cümlədən İran şairləri Xəyyam, Hafiz və b. Şərq Renessansının nümayəndələri idi. Şərq İntibahının şairlərinin yaradıcılığında həmin dövrə xas olan meyl və tendensiyalar - humanizm, antiklerikalizm, mənəvi azadlıq və ideya, real müstəqillik hüquqlarının açıq-aşkar elan edilməsi - ifadə olunurdu. Qərbdəki Akvinili Foma kimi Şərqdə də Əbu Həmid Əl-Qəzali humanizm ideyalarının müjdəçisi idi. O, bu ideyaları yenidən dərk edərək özünün "Din haqqında elmin dirilməsi" əsərində irəli sürürdü.
      2.3. "Şəxsiyyətin sosial və dünyagörüşü transformasiyaların yolları. Orta Əsrlər dövrü Şərq və Qərb ədəbiyyatında konvergensiya problemi". Müxtəlif xalqlarda semantik ümumilik halı və süjetlərin identikliyi ətraflı şəkildə araşdırılır. Ərazi baxımından bir-birindən uzaq olmalarına, tamamilə müxtəlif adət və mentalitetlərə malik olmalarına baxќmayaraq, Şimal və Cənub, Qərb və Şərq xalqlarının ancaq vahid seќmantik təmələ malik olan əfsanələrə sahib deyildi. Diqqətlə oxuduqda, idenќtik süjet elementləri, öz aralarında səsləşən ayrı-ayrı hallar da aşkarќlamaq olur.
      Qeyd edilir ki, A.Veselovski ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinin müəyən mərhələsində (XIX əsrin 70-80-ci illərində) müxtəlif xalqların süjetlərinin identikliyinin bir-birindən alınma və götürülmənin şübhəsiz nəticəsi olduğunu hesab edirdi.
      Daha sonra müxtəlif xalqların süjetlərinin identikliyinin bu dissertasiyada bir çox hallarda Veselovskinin "köçəri süjetlər" nəzəriyyəsi ilə deyil, ümumbəşəri konvergensiya fenomeni ilə izah edilməsinin səbəbləri ilə izah edilir. Əfsanələrinin süjet xüsusiyyətləri təhlil edilən xalqlar ərazi baxımından bir-birindən çox uzaqda yaşayırdılar. Əvvəlki dövrlərin tədqiq etdiyimiz əfsanə, mif, rəvayət süjetlərinin alınması faktı da istisna edilir, çünki bu süjetlər və onların elementləri ilk dəfə olaraq məhz bu xalqlarda və çox sonralar - orta əsrlər dövründə özlərini büruzə verir. Təsvir etdiyimiz halda qədim yunan miflərində, qədim şərq əfsanələrində, Qərbin (skandinav və alman xalqlarının) və Şərqin (türk xalqının) orta əsrlər eposlarında - "Böyük Edda", "Nibelunqlar nəğməsi", "Dədə Qorqud" - süjet elementlərinin identikliyi, uyğunluğundan bəhs edilir.
      Orta Çağ Avropa və türk eposlarının müqayisəli-semantik təhlili göstərdi ki, mədəni və təsəvvür baxımından tamamilə fərqli olan, ərazicə bir-birindən uzaq xalqların dünya görüşünün bəzi xüsusiyyətlərinin nə qədər oxşar, hətta vahid ola bilər. Orta Çağ Şərq və Qərb eposlarının süjet oxşarlığı faktını izah edən konvergensiya qlobal səviyyədə ümumbəşəri arxetiplərin sosial və dünyagörüşü transformasiyalarının vasitə formasıdır.
      Daha sonra qeyd edilir ki, Qərb və Şərq əfsanələrindəki cəngavər qadın personajlarını ("amazon qadınlar") konvergensiya hadisəsi ilə izah etmək olar. Herodotun yazıya aldığı əfsanələrdə, Firdovsinin "Şahnamə"sində, Nizaminin "İsgəndərnamə"sində, habelə "Böyük Edda" və "Nibelunqlar haqqında nəğmə"də əksini tapan müəyyən motivlərin təhlili göstərir ki, folklor və ədəbiyyata müvafiq qadın surətləri ilə transforќmasiya olunan "amazon başlanğıcı" arxetipi şərq xalqlarına (Azərbaycan, İran) məxsus olduğu kimi, qərbə də xasdır ("Böyük Edda", "Nibelunqlar haqqında nəğmə")
      Müxtəlif xalqların transformasiyası və inkişafında konvergensiya fenomeninin mahiyyətinin daha dərindən dərk edilməsi məqsədilə Orta Çağ Qərb ("Tristan və İzolda", "Romeo və Cülyetta" və s.) və Orta Çağ Şərq (Qeys Əl Müləvvahın yaradıcılığı, Nizaminin "Leyli və Məcnun"u və s.) ədəbiyyatında qarşılıqlı, lakin bədbəxt sevgi hekayəsinin populyarlığı faktından da bəhs edilir. Ümumiyyətlə, bu hekayətlərin hər birində qeyri-adi şəxsiyyətin (bu halda, hamıya qarşı çıxaraq sevən) cəmiyyətlə münaqişəsi daha parlaq şəkildə büruzə verilir.
      2.4. "Orta əsrlər sosiumun komedik özünüifadə arxetipinin transformasiyası". Burada verilən transformasiya Qədim Yunanıstanın bəzi miflərinin və bədii ədəbiyyatın materialları əsasında izlənir.
      Bu problemə düzgün yanaşmanın müəyyənləşdirilməsi məqsədilə belə demək mümkünsə, "Dionis" başlanğıcının anlayışı postulat kimi qəbul edilir.
      Sosiumun komediyada özünüifadə arxetipinin (Yunq) transformasiyası probleminin tədqiqi insanlıq tarixində şəxsiyyət və cəmiyyət münaqişəsinin bəzən özünəməxsus təzahürü haqqında nəticə çıxarmağa yardımçı olur. Bu, belə demək mümkünsə iki növü olan "Dionis başlanğıcı"dır. Birincisi: ağır, fərəhsiz həyatın törətdiyi mənfi emosiyaların karnaval, "gülüş", orgiya (vakxanaliya) şənliyində atılması, "dünyanın tərsinə", "əksinə" çevrilməsinin ifadəsi, ədəbiyyatda isə reallığın "baş ayaq" təsviri, qrotesk surətlərin və b. (şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsinin növlərindən biri) yaranmasından ibarətdir. İkincisi, "Dionis başlanğıcı"nın ən amansız, absurd-karnaval, ancaq mövcud hakimiyyət institutu əleyhinə yönələn real insurgent hərəkatlara transformasiya olunan ən şər qüvvə kimi təzahür etməsidir.
      2.5 "Sosiumun dünyagörüşündə humanist başlanğıcın transformasiyası və onun ədəbiyyatda əks olunması". Qeyd edilir ki, dissertasiyada humanist başlanğıcın sosiumun dünyagörüşünə transformasiyasının insanlığın ən erkən, mifoloji dövrlərindən, şərti olaraq desək, günümüzə qədər öyrənilməsi səbəbindən ortaya belə bir nəticə çıxır ki, şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişələri tarixin müxtəlif dövrlərində müxtəќlif cür qəbul edilir və nə olursa olsun humanist başlanğıc qələbə yolundadır.
      Üçüncü fəsil "Qədim Rusiya və Klassisim dövrü Rus ədəbiyќya-tında şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası" adlanır.
      Lap əvvəldən məşhur rus ədəbiyyatşünasları Q.Makaqonenko, D.Lixaçevun qədim rus ədəbiyyatının orijinallığına baxmayaraq, təmtəќraqlı adlar və dahiyanə əsərlərlə fərqlənmədiyi barəsində fikirləri verilir.
      3.1. "Dini dünyagörüşünün transformasiyası dövründə Xeyir və Şər, həmçinin sosiumun dualistik dünyagörüşü problemi" (bılinalar və dastanlar). Burada Rusiyanın şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası probleminin tədqiqinin əsasında Xeyir və Şərin dualist qarşıdurması arxetipi kimi vital bir fenomen qoyulub. Bu əbədi arxetip folklorda xeyir və şər qüvvələri təmsil edən konvergent surətlərə transformasiya edib. İctimai dünyagörüşünün bütpərəstliyin təkallahlıqla əvəzlənməsinə səbəb olan transformasiyası mənəvi stereotiplər yaradır ki, bunların da nəticəsində bütpərəstlik şərini özündə təcəssüm etdirən zoomorf surətlər yaranır. Bu cür şər qüvvələri ilə mübarizə aparan və onları məğlub edən qəhrəmanlar Xeyri - yeni, xristian dinini təmsil edir (Məsələn, Yenilməz Georgi bütpərəst cəmiyyəti ilə münaqişəyə başlayır və qaniçən ilana qalib gəlir). "Чудо Георгия о змие", "Добрыня и Змей", "Добрыня и Маринка", "Алеша Попович и Тугарин", "Илья Муромец и Святогор" bılinaları tədqiqata cəlb edilir (köhnə və yeni zamanlar, Yeni Şəxsiyyət və mənasını itirən cəmiyyət arasında münaqişə). Tədqiqat prosesində qeyd edilir ki, dualist başlanğıcın əbədi, ümumbəşəri arxetipi dünyanın mif və əfsanələrində konvergensiyadan irəli gələn mifik bəhheybətlərlə onlara qalib gələn qəhrəman surətləri şəklində ifadə edilib. Məsələn, "Persey və Andromeda", "Edip və Sfinks", "Odissey və Polifem", "Herakl və Hesiona", "Tesey və Minotavr", "Herakl və Krit öküzü", "Rüstəmin ilanla vuruşması", "Güştasp əjdahanı öldürür", "Basat və Təpəgöz", "İlya Muromets və Murdar büt", "Dobrinya və İlan", "Alyoşa Popoviç və Əjdaha Tuqarin" "Илья Муромец и Идолище поганое", "Добрыня и Змей", "Алеша Попович и Тугарин Змей", "Змей Горыныч", "Beovulf və Qrendel" və b. Tədqiqat nəticəsində məlum olur ki, dini-dünyagörüşü transformasiyaları (politeizm-monoteizm) dövründə sosiumun dünyanı qavrayışında dualist Xeyir və Şərin başlanğıcının əbədi arxetipi qarşıdurma tərəflərinin - "şər" bütpərəstliklə "xeyir" xristianlığın - öz növbəsində şərəfli qəhrəmanlar (Yeni Şəxsiyyətlər) və onların məğlub etdiyi bədheybətlərin (getməkdə olan cəmiyyət) surətlərində təmsil olunan zidd qüvvələrlə ifadə edilir.
      3.2. "Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və onun Qədim Rus salnamələrində əks olunması". Bir daha qeyd edilir ki, Xeyr və Şərin əbədi ümumbəşəri dualist başlanğıcının transformasiyası qədim rus ədəbiyyatında zidd surətlərlə təzahür edir ki, onlar da heç də həmişə real prototiplərin mahiyyətinə uyğun gəlmir. Xeyir və Şər bir-birinə o qədər mürəkkəb şəkildə dolaşıb ki, bəzən gerçəklik və uydurma, tarixi faktlar və fantaziya arasındakı sərhəd silinir. Bu iki antaqonist başlanğıcın mürəkkəb simbiozundan, bəzən onlar arasında zorla nəzərə çarpan sərhəddən xəbər verir (knyaz Vladimir və cəngavər Dobrinya Nikitiçin surətləri).
      Lakin yenə də bəzən şər başlanğıcın təntənəsini xəbər verən amansız həqiqət qədim əfsanələrdə qorxunc süjetlər şəklində üzə çıxır və bu süjetlər bu janrda hamı tərəfindən qəbul edilmiş adi hadisələrin və qəhrəmanların ideallaşdırılmasının ziddinə gedir.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi halı iki dünyagörüşünün - bütpərəstlik və xristian baxışlarının toqquşmasının nümunəsində gözdən keçirilir. Bu zaman knyaz Vladimir monoteist dini özünün hələ bütpərəst ölkəsinə zorla yayır (buna görə də tarixə Xaçpərəst Vladimir kimi düşür). Paralel olaraq, sosiumun dini özünüidrakının tədrici transformasiyası prosesi izlənir.
      Problemin tədqiqinə Murad Acının məşhur "Полынь половецкого поля" ("Qıpçaq çölünün yovşanı") əsəri, V.Klyuçevski ("Курс русской истории"-"Rus tarixi kursu") və Karamzinin ("История государства Российского"-"Rusiya dövlətinin tarixi"), tarixi əsərləri də cəlb edilir ki, bunların da sayəsində qədim rus ədəbiyyatında əks olunan bir çox tarixi faktlar daha aydın xarakter alır ("Повесть временных лет", "Предание о сватовстве Владимира к Рогнеде", "Память и похвала князю Владимиру" монаха Иакова və b.).
      Daha sonra qeyd edilir ki, Xeyir və Şər dualist başlanğıcı Qədim Rusiya sosiumunun dünyagörüşündə Orta Çağ Avropası və Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai dünyanı qavrayışında olduğu kimi büruzə verir.
      Bu cür dünyagörüşü uyğunluğu bizim düşündüyümüz kimi konverќgensiya fenomeni ilə izah edilir. Şər başlanğıcın müsbət başlanğıc üzərinќdə təntənəsi real gerçəklikdə tez-tez baş verən bir haldır. Bu fakt yalnız insanda daha güclü arxetipik şər başlanğıcının olmasından deyil, həm də onun sərt, "orta əsrlər" dünyanı qavrayışının xüsusiyyətlərindən irəli gəlir (məlum olduğu kimi, Qədim Rusiya tarixi zaman etibaril Avropa və Şərqin Orta Əsrlərinə uyğun gəlir). Daha sonra qədim rus ədəbiyyatında əks olunmuş bu cür dünyanı qavrayış nümunələri verilir (Olqanın drevlyanlardan intiqamı, Olqanın nəvələrinin davası, knyaz Vasilekin kədərli taleyi).
      Yəni Qədim Rusiya sosiumunun dünyagörüşündə Xeyir və Şər dualist başlanğıcının arxetipi Avropa və Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai dünyanı qavrayışındakı - konvergensiyadan irəli gələn - sxem üzrə təzahür edir. Amansız dünyanı qavrayış, bütpərəst dünyanın təkallahlığın gəlməsinə müqaviməti, monoteizmin qələbəsi, daha sonra dini humanist ideyasının real gerçəklikdə şərə müvəqqəti transformasiyası (sosial-həssas əhval), daha sonra humanizm ideyalarının meydana gəlməsinin planında tərəqqi-təsəvvür modifikasiyaların prosesi (rasional təfəkkür).
      Politeizm dövründə müxtəlif xalqların inkişaflarının müəyyən mərhələќsində psixoloji vəziyyətin eyni fazasından - taleyin fatalizmi barədə təsəvvürlərdən keçməsi faktı da konvergensiya ilə bağlıdır.
      Daha sonra ideya-bədii təhlil yolu ilə sübut edilir ki, mədəni və etnik baxımdan fərqli olan müxtəlif xalqlarda dünyagörüşü ustanovkalarının konvergensiyadan irəli gələn uyğunluğu bu xalqların folklor süjetlərinin semantik oxşarlığında özünü göstərir ki, bu da əbədi ümumbəşəri arxetip surətlərdən xəbər verir. (Atanın oğlunu öldürməsi motivi: "Илья Муромец" ("İlya Muromets"), "Söhrabın Rüstəmin əlindən ölməsi" ("Firdovsinin Şahnaməsi), "Dirsə xanın oğlu Buğac bəy boyu" ("Dədə Qorqud"); cəngavərin qızla savaşması motivi": "Женитьба Добрыни"-"Dobrınyanın evlənməsi", "Nibelunqlar nəğməsi", "Dədə Qorqud" (Banu Çiçək surəti); başçıların sadiq vassallarına qarşı naşükürlüyü və ədalətsiz münasibəti motivi: "Илья Муромец и Калин-царь" - "İlya Muromets və hökmdar Kalin", fransız rəvayəti "Nim arabası").
      "Dionis başlanğıcı" arxetipi də Orta əsrlər Rusiyasının sosiumunun dünyanı qavrayışında konvergent şəkildə özünü göstərib, ancaq ədəbiyќyatda Qərbdə olduğu qədər dərindən əks olunmayıb.
      Hakimiyyətə malik olan şəxsiyyətlə cəmiyyət arasındakı münaqişəќdən irəli gələn gözəl, humanist ideyanın korlanması halı, xristian humanist idealları ilə insanı dəhşətə gətirən insan əməllərinin tamamilə uyğun gəlməməsi (zahiri ayin möminliyinin fonunda) - sosiumun dini dünyagörüşlərinin transformasiyasının bu cür xarakteri orta əsrlər monoteist Rusiyasında da müşahidə edilir (Avropa və Yaxın Şərqdə də həmçinin).
      Qeyd olunur ki, xristianlığın bərqərar olması ilə Rusiyanın ictimai dünyanı qavrayışında tədricən sosial-hissi əhval möhkəmlənir. Dini doqќma həm reallığın mənimsənməsi və qiymətləndirilməsində, həm müxtəlif mənəvi aspektlərin hadisələrinin dərk edilməsində və həm də ümumiyќyətlə mənəvi kateqoriyalar xaricində, bir sözlə hər şeydə hökmranlıq edir.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası problemi nöqteyi-nəzərindən qədim rus ədəbiyyatının "Повесть о взятии Царьграда крестоносцами в 1204 году" ("Çarıqradın 1204-cü ildə səlibçilər tərəfindən alınması"), "Первое послание Ивана Грозного А.М. Курбскому" ("İvan Qroznının A.M.Kurbskiyə ilk məktubu"), "Повесть о походе Ивана IV на Новгород" ("IV İvanın Novqorod yürüşü") kimi nümuќnələri tədqiqata cəlb edilir. N.Karamzinin "История государства Российского"-"Rusiya Dövlətinin tarixi" tarixi əsəri tədqiqata cəlb edilir.
      Eyni zamanda Orta Çağ Rusiya sosiumunun dünyagörüşlərində ölüќmün mahiyyətinin insanın (onun qəlbinin) yalnız maddi dünyadan ruhlar aləminə zəruri keçidi prosesi kimi izah edilməsi ilə bərabər, onun fəlsəfi dərki də mövcud idi. Həyatın qısalığı, labüd ümumi son, tale, dünya işlərinin faydasız və boş olması, əzəmət və cah-cəlalın faniliyi "Ölümlə həyatın mübahisəsi" əsərində göstərilib.
      Əsərin təhlilindən sonra qeydə edilir ki rus folklorunda "sarsılmaz" ölüm surəti əsasən qədim yunan mifologiyasının analoji süjetlərinə uyğun gəlmir.
      3.3. "Humanist ideyaların meydana gəlməsi, və onların XVII əsr Rus ədəbiyyatında əks olunması". Qədim Rusiya sosiumunun dünyaќgörüşlərinin ictimai özünüidrakın özəyində şəxsiyyətin təkrarolunmaz dəyərinin yenidən dərk edilməsi qabiliyyətinin yaranması mənasında transformasiya prosesinin başlanması "Повести о Горе-Злосчастии" (XVII əsr) ("Kədər-Bədbəxtlik haqqında hekayət") əsərində öz əksini tapıb. Sosiumun dünyagörüşündəki bu yeni pillə ictimai özünüidrakda nəhəng irəliləyiş prosesinin başlanğıcı deməkdir. Sosiumun psixologiќyasının transformasiyası orta əsrlərin qavrayış maksimalizmi əvəzinə (insanları pis, yaxşı, mömin, kafir, günahkarlara ayırma) tədricən insanın təbəqədənkənar dəyərinin idrakının meydana çıxmasına, şəxsiyyətin təkrarolunmaz və mürəkkəb fərdiyyət kimi qəbul edilməsinə səbəb olur. İnsan artıq Allahın yaratdığı varlıq kimi mükəmməldir və öz ictimai, madќdi statusundan asılı olmayaraq dəhərlidir. Əsərin təhlilindən sonra belə bir yekun müddəa ortaya çıxır ki, ictimai-dünyagörüşü transformasiyası hadisəsi (XVII əsr) insana tamamilə yeni baxışın formalaşmasını bir daha təsdiq edir. Onun vasitəsilə insanın şəxsiyyət başlanğıcı, təkraredilməz və unikal fərdiyyəti tanınır və yüksək qiymətləndirilir. Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi elə dünyagörüşü transformasiyasının mahiyyətində ehtiva olunur. "Protopop Avvakumun həyatı" əsərinin təhlili göstərir ki, şəxsiyyət başlanğıcının təntənəsi ideyası Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi, habelə dini humanist idealların təhrif edilməsi faktının fonunda təcəssümünü tapır.
      Qərb, Yaxın Şərq ölkələri, habelə Rusiyanın dini inkişafı tarixində son dərəcə müsbət ideyanın, humanist idealların ən mənfi təzahürlərə (şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi) transformasiyası bizim fikrimizcə, müxtəlif, bir-birindən asılı olmadan inkişaf edən xalqların vahid psioloji təkamülü, yəni konvergensiya fenomeninin ifadə edilməsi ilə izah edilə bilər. Daha sonra D.Merejkovskinin "Христос и Антихрист" ("Məsih və Dəccal") trilogiyasının üçüncü və sonuncu romanı "Pyotr və Aleksey" hərtərəfli təhlilə məruz qalır. Qeyri adi şəxsiyyətin - I Pyotrun - cəmiyyət, yəni öz xalqı ilə münaqişəsi burada zirvə məqamına çatır - novator islahatlar donuq, hərəkətsiz, cahil beyinlərin bulanıq "girdabında" çətinliklə uyğunlaşır - orta əsrlər şüurunun transformasiyası çox asta baş verir. Xalqa qarşı ciddi tədbirlər olmadan ötüşmək mümkün deyildi. Elə I Pyotrun hakimiyyəti də bu tədbirlərlə əlamətdar idi. Merejkovskinin əsərində bu xoşagəlmz, xarizmatik, lakin bununla yanaşı son dərəcə qəddar şəxsiyyətin surətidir. Romanda Pyotr oğlu Alekseylə olan münaqişəsində xüsusilə mənfi görünür. Ancaq şübhəsiz ki, I Pyotrun şəxsiyyəti fiquru romanda kifayət qədər subyektiv təsvir edilib, şahzadə Aleksey isə xeyli ideallaşdırılmışdır.
      Ancaq bununla bərabər, fakt faktlığında qalır: bütöv bir dövrün sosiumunun ictimai-dini dünyagörüşündə Xeyir və Şər dualist başlanğıcı arxetipi bu ədəbi surətdə - Böyük Pyotr surətində son dərəcə mənalı ifadəsini tapmışdır. Şəxsiyyət və cəmiyyətin, iki - yeni (I Pyotr) və köhnə (şahzadə Alekseyin başçılığı ilə cəmiyyətin) dünya görüşünün münaqişəsi başqa bir sosial münaqişəyə - Nikonun islahatlarının tərəfdarları ilə köhnə təriqətçilər arasındakı qarşıdurmaya - dirənir.
      3.4. "XVIII əsr Rus ədəbiyyatında sosiumun dünyagörüşününn xüsusiyyətləri və transformasiyası". Protopop Avvakumun din qardaşlarına - köhnə təriqətçilər-təfriqətçilərin təqibi xüsusi amansızlığı, qəddar vəhşiliyi ilə fərqlənirdi. Merejkovskinin təsvirində ruhanilərin böyük hissəsi allahsız "təlxəklər" qoşunu kimi görünürdüsə, zahid təriqətќçilər daha böyük cinayətkardır, çünki onlar ya fanatik, ya da qatildir. Daha sonra qeyd edilir ki, Orta Çağ dünyagörüşünün I Pyotr təkan verdiyi transformasiyası çoxdan gözlənilən Maarifçilik dövrünün başlanması ilə əlamətdardır. Ancaq, Orta Çağ zülmətindən ayrılmaq çox çətin oldu. Kilsə cəhalətpərəstliyinin azğınlığını, daha möhkəm sxolastik ənənələri novator ideya və islahatlara qarşı müqavimət ölkədə Maarifçilik ideyalarının bərqərar olmasına mane olurdu. "Tikanliqdan-həqiqətə"- I Pyotun ağır maarifçi fəaliyyətinə bədii formada məhz belə tərif vermək olar.
      Sosiumun dünyagörüşününü transformasiyası klasisit şairlər pleyadaќsını (XVIII 20-60-cı illərində çiçəklənməsi) və Maarifçilik dövrünün nasirlərinin (təxminən 60-cı illərdən başlayacaq) yaranmasına səbəb oldu.(A.Kantemir, M.Lomonosov,A.Sumarokov, N.Novikov, D.Fonvizin, A.Radişşev, N.Karamzin və b.)
      Klassisizm Fransada, XVII əsrdə, feodal - mütləqiyyət dövlətinin çiçəklənməsi dövründə meydana gəlmişdi. Klassisizm mütləqiyyətin ideallarını əks etdirərək, məlum olduğu kimi ali vətəndaş məsuliyyəti kultunu irəli sürür və bu kultu insanın şəxsi hisslərinə qarşı qoyurdu. Dekart rasionalizmi varlıq və insanın mahiyyətinin qiymətləndirilməsində teolojı yanaşmanı sıxışdıraraq, zəkanı dinə, əqidəyə qarşı qoydu. Dekart dualizmi isə, öz növbəsində insan təbiətində ruh və materiyanı, yəni klassisizm idealının - həssas və əqli - iki aləmin yaranmasına səbəb oldu. Yüksək idealları dərk etməyi qadir olmayan, daha doğrusu bu idealların idrak yolları üçün qapalı olan insanlar birinciyə( bunlar əsasən təbəqənin nümayəndələridir), və demək mümkünsə "ağıllı varlığın prinsiplərəni" dərk etmiş və onlara inanan zadəganlar ikinci aləmə uyqundur.
      Fransada klassisizm iki münaqişə - birinci mütləqiyyətə müqavimət göstərən feodal əyanların ideallarını ifadə edən barokko ədəbiyyatı (O.d"Yurfe, M-me de Sküderi və b.), ikincisi belə demək mümkünsə, burjua məişət realizmi ilə (F.Skarron, F.Früyetyer və b.) münaqişə ab-havasında bərqərar oldu.
      Fransız klassisizmi apogeyinə P.Kornelin ("Sid", "Horatsi", "Sinna" və b.), J.Rasinin ("Andromaxa", "Britannik", "Berenika" və b.) faciələќrində yetişib. Bu əsərlərdə fərdin şəxsi hissi ilə dövləti qarşısındakı borcu arasında münaqişə təsvir edilir.
      Rus klassisizmi formalaşmasına görə yalnız fransız klassisizminə deyil, həm də Böyük Pyotrun öz ölkəsinə mənəvi irs olaraq qoyduğu vətəndaşlıq idealları və ali dövlət dəyərlərinə borcludur.
      Fərd və dövlət, insanın şəxsi maraqları ilə dövləti qarşısındakı borcu arasında münaqişə klassisizm ədəbiyyatının mənasını, ideya və əsasını təşkil edir. Rus klassisizmində bura hələ maarifçi və satirik meyllər də qarışır.
      Şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişəsi və transformasiyası problemi nöqteyi-nəzərindən A.Kantemirin, M.Lomonosovun, V.Trediakovskinin, A.Sumarokovun müəyyən əsərlərinin ətraflı şəkildə təhlil edilməsindən sonra yekun nəticə çıxarılır ki: Böyük Pyotr son dərəcə böyük zəhmət, sərtlik və qüvvə hesabına Rusiyanın gələcəyinə pəncərə "açıb". "Rus maarifinin atası" I Pyotr xalqın yaddaşında vətənin rifahı naminə çarpışan zəhmətkeş, yenilməz və müdrik monarx kimi qalıb (Hekayətlər: "О Петре Первом" ("Birinci Pyotr haqqında"), "Петр Первый принимает совет пушечного мастера" ("Birinci Pyotr top ustalarının məşvərətini qəbul edir").). A.Tolstoyun "Birinci Pyotr" romanında da mütərəqqipərvər hökmdar və böyük islahatçı surəti əksini tapıb.
      Daha sonra nəticələr ümumiləşdirilir və belə bir fikir yaranır: Orta Çağın "zülməti" əbədi olaraq keçmişə qarışaraq, yerini Maarifçiliyin "parlaq işığı"na verir. Çoxəsrlik sosial-psixoloji transformasiyaların tarixi sona çatır. Qarşıda hələ uzun bir yol var. Bu yol Rusiya sosiumunun tərəqqi-təsəvvür modifikasiyalarının yoludur, ancaq bu yolda Maarifçilik dövrünün gələcək mənəvi, mədəni və elmi nailiyyətlərinin - "dönüş əsri"nin mütərəqqi ideallarının - sağlam toxumları cücərməkdədir.
      Qədim rus ədəbiyyatı - Qədim Rus dövlətinin həyat, məişət və mənəviyyatının xüsusiyyətlərini əks etdirən "güzgü"dür. Məsələ bundadır ki, bılina, rəvayət, əfsanə və salnamələr konkret tarixi hadisələrin həqiqi şahidləri ola bilməsələr də, qədim rus cəmiyyətinin dünyanı idrak xüsusiyyətlərinin başa düşülməsi üçün gerçək mənbələrdirlər. Din bütöv bir xalqın psixologiyasının, həyata baxışlarının, davranış stereotiplərinin, mentalitetinin həlledici amillərindən biri olduğundan, tədqiqatın sonunda müasir dövrdə dini təsəvvürlərin transformasiyası izlənir. Bu problem Ç.Aytmatovun "Edam kürsüsü", M.Bulqakovun "Ustad və Marqarita" romanlarında öz əksini tapıb.
      Romanların məzmunun problem nöqteyi-nəzərindən ətraflı şəkildə araşdırılmasından sonra tədqiqatın ümumi nəticəsi verilir: Dissertasiyada Avropa, Rusiya, qismən də Yaxın Şərqin şəxsiyyət və cəmiyyətin transformasiyası prosesinin tarixi, psixoloji, dini aspektlərdən izlənməsi cəmiyyətin tarixi inkişafının böyük bir hissəsi boyu cəmiyyətin mürəkkəb tərəqqi-təsəvvür modifikasiyalarını göstərməyə, transformasiya və tərəqqini (münaqişələr) doğuran ən mürəkkəb sosial-psixoloji prosesləri hərəkətə gətirən mexanizmləri müəyyən etməyə, şəxsiyyət və cəmiyyətin münaqişələrinin spesifika və xüsusiyyətlərini təyin etməyə, ümumbəşəri arxetiplərin transformasiyasının yeganə mümkün yolu kimi konvergensiya anlayışını sabitləşdirməyə imkan verdi.
      Nəticədə dissertasiyanın məzmunundan doğan əsas yekunlar verilib, dissertasiyanın əsas müddəaları ümumiləşdirilib.
      
       Основные положения диссертации отражены в следующих публикациях автора:
      1. Когда были живы боги. (Об особенностях религиозного миропонимания). Elmi xəbərlər. ADU, Љ 6, Bakı, 2006, с. 183-187.
      2. К проблеме трансформации религиозного самосознания в процессе его эволюции. (Романы Д. Мрежковского "Юлиан Отступник", "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь", исследовательский труд Мурада Аджи "Полынь половецкого поля". Aspirantların və gənc TƏDQIQATÇIların XI Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, BDU, 2006, 269-270.
      3. Трансформация мировосприятия общества в период смены религиозного мировоззрения (Татий "Левкиппа и Клитофонт", Лонг "Дафнис и Хлоя", Д. Мережковский "Юлиан Отступник".) MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT (ƏDƏBİYYAT KONTEKSTLƏRİ). Bakı Slavyan universiteti, II Beynəlxalq elmi konfrans. 24-25 noyabr 2006-ci il, Bakı, 2006, с. 37.
      4. Заря и расцвет (из истории христианства - романы Д. Мережковского "Юлиан Отступник", "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь", исследовательский труд Мурада Аджи "Полынь половецкого поля"). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 4, Bakı, 2006, с. 124-130.
      5. Козни Сатаны (на материале произведений Г. Джавида "Дьяќвол", Д. Мережковского "Леонардо да Винчи", Г. Сенкевича "Куда идешь.) Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 3, Bakı, 2008, с. 292-297.
      6. Трансформация стереотипов общественного мировосприятия в древней и средневековой литературе Востока и Запада. MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, III Beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 21-22 noyabr, 2008, s. 142-144.
      7. Бессмертие Эдипа (к проблеме трансформации религиозного мировосприятия на ранних этапах истории). Elmi xəbərlər. ADU, Љ 6, Bakı, 2008, с. 206-213.
      8. Конфликт харизматической личности с обществом и властью. Elmi xəbərlər. ADU, Љ 5, Bakı, 2008, с. 247-252.
      9. Проблема конвергенции в средневековой литературе Востока и Запада. Elmi əsərlər (dil və ədəbiyyat seriyası), Љ 1, Bakı, 2008, с. 66-72.
      10. Трансформация социально-психологических явлений в художественной литературе. Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 4, Bakı, 2008, с. 148-153.
      11. Отражение в художественной литературе модификаций суќфийќской философии. Elmi xəbərlər. ADU, Љ 1, Bakı, 2009, с. 238-246.
      12. Философия хуруфизма в романе Исы Гусейнова "Судный день" (к проблеме трансформации религиозного мировосприятия социума). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ 2, Bakı, 2009, с. 168-174.
      13. В согласии с богами (к проблеме понимания конфликта в античном обществе). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Љ5, Bakı , 2009, с. 175-182.
      14. Проблема бессмертия в мифологическом мировосприятии. Dil və ədəbiyyat, Љ 2, Bakı, 2009, с. 168-170.
      15. Феномен эвгемеризма в мировосприятии древнего социума. Dil və ədəbiyyat, Љ 3, Bakı, 2009, с. 121-124.
      16. На коленях перед владыкой. (К проблеме специфики мирвосприятия древних социумов Востока и Запада). Dil və ədəbiyyat, Љ 4, Bakı, 2009, с. 147-150.
      17. Модификации мировосприятия социума в художественной литературе. Текст и контекст: лингвистический, литературоведческий и методический аспекты. Том II. Текст и контекст в литературоведении. Сборник научных статей по материалам Международной научной конференции, посвященной 200-летию со дня рождения Н.В. Гоголя. 12-14 ноября 2009 года. Москва, 2009, с. 150-154.
      18. Пляска смерти (к проблеме мировосприятия средневекового социума западной Европы). Вестник (серия "Филологические науќки"), Казахский гуманитарно-юридический университет, Љ7, Астана, 2010, с. 39-44.
      19. Индивидуальная эсхатологическая доктрина в восприятии человека Средневековья (Аквинат, Данте, Рабле). Dil və ədəbiyyat, Љ 1, Bakı, 2010, с. 139-143.
      20. К проблеме семантической идентичности некоторых особенќностей фольклорных сюжетов Востока и Запада. Вестник Павлоќдарќского государственного университета им. Торайгырова (Филолоќгическая серия). 2010, Љ 4, с. 209-214.
      21. Антиклерикальные мотивы в европейских литературах эпохи Возрождения. Dil və ədəbiyyat, Љ 2, Bakı, 2010, с.149-153.
      22. Нет повести печальнее на свете... (К одной особенности миќроќвосприятия восточного социума раннего Средневековья). Dil və ədəbiyyat, Љ 4, Bakı, 2010, с. 165-167.
      23. Последний рыцарь (к проблеме особенностей и трансформации рыцарского идеала). MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, I MÜQAYİSƏLİ ƏDƏBİYYAT: "ƏDƏBİYYATLARDA VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRDƏ STEREOTİPLƏR". Bakı Slavyan universiteti, IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 22-23 oktyabr, 2010, с.63
      24. Во имя Свободы. (Проблема несоответствия положительной идеи с ее воплощением). Dil və ədəbiyyat, Љ 3, Bakı, 2010, с. 194-196.
      25. Архетип женских образов в литературах Востока. Elmi əsərlər (dil və ədəbiyyat seriyası), Bakı, 2010, Љ 1, с. 20-25.
      26. Проблема религиозного конфликта в русской литературе: от Древней Руси к новой России. Филологические науки. Полтавский Национальный Педагогический университет им. В.Г. Короленко, выпуск 8, 2011, с. 14-18.
      27. К особенностям мировосприятия социума древней Руси. Huќќmaќnitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2011, Љ 3, с.185-190.
      28. Миф и реальность (К проблеме трансформации мировоззрения социума Древней Руси в период смены политеизма монотеизмом). Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2011, Љ 4, 194-198.
      29. Праздник шутовства всерьез. "Dil və ədəbiyyat", Bakı, 2011, Љ 3, 146-152.
      30. Цена "нежности" Медеи (гуманистическое начало в мировозќзреќнии социума) Elmi xəbərlər. ADU, Bakı, 2011, Љ3, 239-245.
      31. Добро и Зло (к проблеме дуалистического мировосприятия социума в период религиозно-мировоззренческой трансформации). Язык как фактор интеграции образовательных систем и культур. Международная научно-практическая конференция. Сборник научных статей. Выпуск VI. ЧастьI. Белгород, 2011, 108-114.
      32.Искупительный путь адамов. Монография. Баку: Мутарджим, 2011, 580 с.
      
      33. Проблема переосмысления религиозных постулатов в современное время."Dil və ədəbiyyat" Jurnalı, Bakı, 2012, Љ 2, 166-169.
      34. Проблема взаимоотношений личности и общества (на примере романов Д. Мережковского "Юлиан Отступник", "Леонардо да Винчи", Исы Гусейнова "Судный день"). Наука и бизнес: пути развития. Научно-практический журнал. Отдел "Филология". Москва, 2012 г., Љ 7 (13), 70-75.
      35. Особенности и трансформация мировосприятия социума в русской литературе XVIII века.Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, 2012, Љ 3, 155-159.
      36. От гуманистического идеала до порочной реальности (отражение в литературе проблемы трансформации положительной идеи в отрицательное проявление) Глобальный научный потенциал. Научно-практический журнал. Санкт-Петербург, 2013, Љ 3 (24), 58-62.
      
      
      
      Leyla Akram gizi Mirzayeva
      
      Conflict and transformation of the personality and society
      in Russian and foreign literature
      
      Summary
      
      The doctoral thesis retraces the historical, social and world-view transformation process of the personality and society through the major part of historical development, basing on the materials of mythology, medieval eposes and chronicles, and belles-lettres. The paper researches into the conflicts (of the non-ordinary personality and society) phenomenon, their transformations into social conflicts, as well as retraces their interrelation with the mankind"s progressive transformation. Social conflicts are the accelerants of the society"s social and world-view modifications in history.
      The thesis confirms the concept of convergence, which is the way of social and world-view transformation of universal archetypes (Carl Gustav Jung). That is the reason, why the plots" identity phenomenon in folklore of different and drifted-apart nations is explained just by the convergence, but not by the theory of "Migrating themes" by Alexander Veselovsky in the paper.
      The research work analyzes European, Russian and, partially, the Middle Eastern volumetric literary materials. Similar width of the research stipulates more in-depth study of the convergence phenomenon.
      At the same time, the phenomenon of identity of evolutionary and world-view development and that of transformation of various nations are also explained by the convergence phenomenon in the paper (polytheism, monotheism, temporary regress of humanistic religious ideas, etc.). The above-mentioned process has widely been reflected in literature as well.
      It is summarized that the transformation process of the personality and society from historical, social and world-view aspects, reflected in literature, is characterized by features, which were the subject of the research in the paper. Social conflicts appeared to be the essential progressive accelerants of this transformation. Identity of different nations" social and world-view transformations are the result of the convergence phenomenon.
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      ________________________________________________________
      
      Чапа имзаланыб: 10.04.2014.
      Формат: 60х84 1/16. Тираъ: 100.
      
      
      "Мцтяржим" Няшриййат-Полиграфийа Мяркязи
      Бакы, Рясул Рза кцч., 125
      тел./факс 596 21 44
      e-mail: mutarjim@mail.ru
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
      
  • Комментарии: 1, последний от 06/04/2023.
  • © Copyright Мирзоева Лейла Экрем (leyla_mirzoyeva@mail.ru)
  • Обновлено: 18/04/2020. 238k. Статистика.
  • Диссертация: Проза
    •  Ваша оценка:
    Связаться с программистом сайта.